Manuscript sources from the Poor Clares Convent in Gniezno held in the Archdiocesan Archive in Gniezno: Our knowledge, legacy and research opportunities
Olga Miriam Przybyłowicz
Instytut Archeologii i Etnologii PAN , Polandhttps://orcid.org/0000-0003-3422-550X
Abstract
The aim of the article is to present and analyse the manuscript legacy of the Poor Clares Convent in Gniezno. After the dissolution of the convent in the nineteenth century (likely the second half), this legacy was transferred to the Archive of the Metropolitan Chapter, and is currently held in the Archdiocesan Archive in Gniezno. So far, researchers have not been particularly interested in studying this material. This collection consists of manuscripts, documents and parchment diplomas, most of which are in the form of loose records (AKM – A Cap) – over 2,500 items and over 4,000 cards.
27 manuscripts are held in a few collections: six items in the fonds of the Poor Clares Convent (ZKG) and 21 in the division of the Archive of the Metropolitan Chapter (A. Cap. B). The latter relate to economic and accounting matters.
The manuscripts fall into three categories: a legal and normative category which comprises monastic rules and constitutions (two documents), a category which includes liturgical books (five) and the records on the ceremony of taking the veil, and the most numerous group – material relating to economic and accounting matters. The third category contains 10 manuscripts of expenses and/or income of the convent (even the oldest one from 1613), the inventory of the Poor Clares’ rural property of 1593, and 10 items dating back to the second half of the eighteenth century containing settlements with the convent’s serfs in the town of Kostrzyn and villages which belonged to this monastic congregation. A precious document that fits into the monastic literary output of the early modern period is the code entitled “The books of all matters of the Gniezno Convent of the Poor Clares. This is a catalogue of all the nuns who ever took monastic vows in this convent, both dead and alive. This is also the inventory of the whole property of the convent, its farm income and privileges […] diligently written in 1609 AD”. The code consists of 802 paper pages with several dozen types of handwriting. The data it contains are prosopographic and economic (over half of them) details, information about the realities of life and the functioning of this enclosed community.
Despite being a small collection, the manuscripts are an extremely valuable legacy due to the wide range of information they contain. Loose records have an even greater amount of information. A comprehensive and detailed study of the material mentioned above, particularly the economic and accounting manuscripts, will shed light on the methods of managing the convent estate, the finances of the congregation in the sixteenth-eighteenth centuries, and the functioning of the convent in the urban economy and society of Gniezno in the early modern period. Only a detailed analysis will make it possible to answer a number of questions about the internal affairs of the convent, its material culture, the everyday life of the nuns, and above all the convent estate: the profitability of the property, a budget, the structure of income statement accounts and the standard of living of the nuns.
Keywords:
monasticism, the Poor Clares, Gniezno, archival material, manuscriptsReferences
Borkowska M., Łatanie pamięci (czyli rzecz o klasztornym kronikarstwie retrospektywnym), „Znak”, 47 (1995) s. 103-110.
Borkowska M., Życie codzienne polskich klasztorów żeńskich w XVII-XVIII w., Warszawa 1996.
Borkowska M., Leksykon zakonnic polskich epoki przedrozbiorowej, t. 1: Polska Zachodnia i Północna, Warszawa 2004.
Borkowska M., Rachunki benedyktynek kowieńskich, „Nasza Przeszłość”, 106 (2006) s. 261-278.
Burdzy D., „Percepta i expensa”. Budżety obu klasztorów dominikańskich w Sandomierzu w XVII w., w: Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław 2013, s. 319-332.
Dąbrowska E., Ceremoniał pogrzebu opata i opatki w średniowiecznej Europie Łacińskiej, w: E. Dąbrowska, Groby, relikwie i insygnia. Studia z dziejów mentalności średniowiecznej, Warszawa 2008, 73-86.
Dąbrowska E., Liturgia śmierci a archeologia: uwagi o wyborze miejsca pochowania, orientacji, ułożeniu ciała i jego ubiorze w średniowiecznej Europie łacińskiej, w: E. Dąbrowska, Groby, relikwie i insygnia. Studia z dziejów mentalności średniowiecznej, Warszawa 2008, s. 95-109.
Gąsiorowska P., Rola ksień klarysek krakowskich w zarządzie majątkiem ziemskim do końca XVIII w., w: Inter oeconomiam coelestem et terrenam. Mendykanci a zagadnienia ekonomiczne, red. W. Długokęcki i in., „Studia i Źródła Dominikańskiego Instytutu Historycznego w Krakowie” 9, Kraków 2011, s. 537-557.
Gąsiorowska P., Obrót gotówką w klasztorze żeńskim na przykładzie osiemnastowiecznych ksiąg rachunkowych wybranych klasztorów krakowskich i lwowskich, w: Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław 2013, s. 303-318.
Jasiński K., Przemysł, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 28, Kraków-Warszawa, 1984-1985, s. 730-733.
Joskowski Z. OFMConv., Stare druki z księgozbiorów klasztornych w zbiorach Biblioteki Prowincjalnej Franciszkanow w Gnieźnie.Apendyks do katalogu starych druków, „Hereditas Monasteriorum”, 5 (2014) s. 303-327.
Kanior M., Polityka antyzakonna władz pruskich i kasata opactw benedyktyńskich w Lubiniu i Mogilnie, w: Kasaty klasztorów na obszarze dawnej rzeczpospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie, t. 2, red. M. Derwich Wrocław 2014, s. 289-298.
Karłowska-Kamzowa A., Rola klasztoru w rozwoju gotyckich rękopisów iluminowanych w Polsce, w: Klasztor w kulturze średniowiecznej Polski, red. A. Pobóg-Lenartowicz, M. Derwich, Opole 1995, s. 281-288.
Kłudkiewicz K., Spisy i katalogi wielkopolskich bibliotek klasztornych z klasztorów skasowanych w Wielkopolsce pod rządami Prus do połowy XIX w. – charakterystyka i znaczenie, „Hereditas Monasteriorum”, 6 (2015) s. 101-142.
Kolak W., Rachunki klasztoru augustianów z Krakowa z okresu okupacji szwedzkiej 1655 – 1657, „Krakowski Rocznik Archiwalny”, 8 (2002) s. 105-131.
Kościelak S., Sprawozdanie z kwerendy w Geheimes Staatsarchiv Preussicher Kulturbesitz w Berlinie w dniach 4-8 II 2013, „Hereditas Monasteriorum”, 2 (2013) s. 496-497.
Michalski M., Błogosławiona Jolenta – refleksja historyczno-hagiograficzno-historiozoficzna, w: Franciszkanie konwentualni i klaryski w Wielkopolsce od XIII do XIX wieku, red. T. Janiak, D. Stryniak, Gniezno 2006, s. 71-82.
Michalski M., Kobiety i świętość w żywotach księżnych polskich, Poznań 2004.
Miodońska B., Średniowieczna książka rękopiśmienna jako dzieło sztuki, Gniezno 1993.
Mizerka J., Archiwalia poklasztorne, urzędowe, kasacyjne i pokasaycjne w zasobie Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie (klasztory powstałe i/lub skasowane przed 1850 r.), „Hereditas Monasteriorum”, 6 (2015) s. 163-236.
Moszczyńska A., Graduał klarysek gnieźnieńskich ms.170 z Biblioteki Katedralnej w Gnieźnie, Warszawa 1988, maszynopis w Bibliotece Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.
Ożóg K., Przemysł, w: Piastowie. Leksykon biograficzny, red. S. Szczur, K. Ożóg, Kraków 1999, s. 154-161.
Pasiciel S., Zespół klasztorny franciszkanów i klarysek w Gnieźnie, Gniezno 2005.
Pawlak I., Graduał klarysek gnieźnieńskich z 1418 roku jako dokument kultury muzycznej Gniezna, „Nasza Przeszłość”, 24 (1966) s. 135-141.
Przybyłowicz O.M., Rachunki klasztorne jako źródło do poznania realiów życia klasztornego. Najstarsza księga rachunkowa klarysek ze Starego Sącza, w: Realia życia codziennego w Europie Środkowej ze szczególnym uwzględnieniem Śląska, red. A. Barciak, Katowice – Zabrze 2011, s. 107-130.
Przybyłowicz O.M., Archiwalia klarysek gnieźnieńskich w Archiwum Archidiecezji Gnieźnieńskiej, cz. 1: Sprawozdanie z kwerendy w dniach 29–31 VIII 2012 r., „Hereditas Monasteriorum”, 1 (2012) s. 456-462.
Przybyłowicz O.M., Droga do domu Pana. Śmierć i pogrzeb w zakonie klarysek (teoria i praktyka XIII – XVII w.), „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 60 (2012) nr 2, s. 227-247.
Przybyłowicz O.M., Archiwalia klarysek gnieźnieńskich w Archiwum Archidiecezji Gnieźnieńskiej, cz. 2: Sprawozdanie z kwerendy w dniach 9–12 VII 2013 r., „Hereditas Monasteriorum”, 3 (2013) s. 552-569.
Przybyłowicz O.M., Jak panny zakonne rozliczały się? Księgi rachunkowe jako źródło do badań nad polskimi klasztorami żeńskimi w XVI-XVIII w., w: Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław 2013, s. 101 114.
Przybyłowicz O.M., „Pamięć obłóczyn kożdy probantki”. Ceremonia obłóczyn w świetle rękopisu Modus suscipiendi novitias ad habitum S. Clarae z 1600 r. z klasztoru klarysek gnieźnieńskich, „Hereditas Monasteriorum”, 3 (2013) s. 179-194.
Przybyłowicz O.M., Zając, dwa złote na pieprz i kary za gry hazardowe. Dwa przywileje klarysek dla miasta Kostrzyna z 1477 i 1615 r., w: Ecclesia Regnum Fontes. Studia z dziejów średniowiecza. Prace ofiarowane Profesor Marii Koczerskiej. Warszawa 2014, s. 138-149.
Przybyłowicz O.M., Z badań nad obrządkiem pogrzebowym klarysek – liturgia i miejsca pochówku w klasztorach na ziemiach polskich, w: Epigraphica et Sepulcralia, t. 6, ed. J. Roháček, Praha 2015, s. 201-224.
Przybyłowicz O.M., Reguła zakonna jest wozem do nieba. Realia życia w klasztorach klarysek w Małopolsce, Wielkopolsce i na Śląsku, Warszawa 2016.
Przybyłowicz O.M., Rękopis Księgi wszystkich spraw Konwentu Gnieźnieńskiego zakonu S. Klary […] pilnie pisane w roku pańskim 1609 i jego zawartość, „Hereditas Monasteriorum”, 7 (2016) s. 247-263.
Przybyłowicz O.M., Źródła do poznania gospodarki w dobrach wiejskich klarysek gnieźnieńskich od końca XVI do schyłku XVII stulecia, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 65 (2017) nr 4, s. 447-460.
Przybyłowicz O.M., Lista ksień konwentu gnieźnieńskiego XVI-XIX w., złożone do druku.
Przybyłowicz O.M., Dyplomy i akta klasztoru klarysek w Gnieźnie. Charakterystyka zbioru i sposoby uwierzytelniania w praktyce konwentu zakonnic św. Klary, oddane do druku.
Przybyłowicz O.M., Documents of Polish kings issued for the monastery of the Poor Clares in Gniezno (16th-18th centuries). Kings as the protectors of the convent, w: Orden und Stadt, Orden und ihre Wohlthäter. Monastica historia 4, red. J.M. Havlík, J. Hlaváčková, K. Kollermann, Prag – St. Pölten 2019, s. 463-483.
Rył J., Katalog rękopisów biblioteki katedralnej w Gnieźnie, Lublin 1982.
Schenk W., Rękopisy liturgiczne od XIII do XV w. w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu, „Archiwa Biblioteki Muzea Kościelne”, 2 (1961) s. 185-207.
Sulkowska-Tuszyńska K., Klasztor norbertanek w Strzelnie (XII – XVI w.). Sacrum i profanum, Toruń 2006.
Sulkowska-Tuszyńska K., Rzecz o życiu i śmierci na wzgórzu klasztornym w Strzelnie (XII – XVI w.), w: Premonstratensi na ziemiach polskich w średniowieczu i epoce nowożytnej, red. J. Rajman 2007, s. 209-221.
Szylar A., Gospodarowanie benedyktynek sandomierskich, Tarnobrzeg 2008.
Szylar A., Kronika bernardynek lubelskich 1618–1885, Źródła i Monografie KUL, 353. Prace z Historii Szkolnictwa i Opieki Społecznej w Polsce 3, Lublin 2009.
Szylar A., „Sprawa o tym jak benedyktynki gospodarstwo prowadziły”. Organizacja i funkcjonowanie gospodarki opactwa benedyktynek w Sandomierzu w XVII i XVII w., w: Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław 2013, s. 447-460.
Szulc A., Klasztory franciszkańskie w średniowiecznej Wielkopolsce, Poznań 2001.
Targosz K., Piórem zakonnicy. Kronikarki w Polsce XVII w. o swoich zakonach i swoich czasach, Kraków 2002.
Zdanek M., Dochody dominikanów krakowskich w 1. poł. XVI w., w: Inter oeconomiam coelestem et terrenam. Mendykanci a zagadnienia ekonomiczne, red. W. Długokęcki i in., Studia i Źródła Dominikańskiego Instytutu Historycznego w Krakowie 9, Kraków 2011, s. 259-271.
