ABMK

Testament Jana Aleksandra Dąbskiego, dworzanina biskupa krakowskiego w Bodzentynie (1639)

Waldemar Kowalski

Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach , Polska
https://orcid.org/0000-0003-1692-338X


Abstrakt

Artykuł przedstawia testament, który nieznany skądinąd szlachcic, Jan Aleksander Dąbski, podyktował w 1639 roku w Bodzentynie – małopolskim mieście biskupów krakowskich. Testamenty szlacheckie upowszechniły się znacznie później niż mieszczańskie i ludzi Kościoła. Pojawiają się w większej liczbie dopiero od lat 30. XVII wieku. Testator pochodził z relatywnie niezamożnej szlachty księstwa siewierskiego, będącego własnością biskupów krakowskich. Źródło sugeruje, że był sługą w biskupim zamku w Bodzentynie. Testament ten jest jednym z bardzo nielicznych przekazów przybliżających relacje na dworze biskupa krakowskiego w czasach wczesnonowożytnych. Źródło to zasługuje na uwagę przede wszystkim jednak ze względu na rozbudowany wstęp określający poglądy religijne autora. Znacznie wykraczają one poza katechizmowe rudymenty. Testator akcentuje grozę Majestatu Boskiego, ale jednocześnie też miłosierdzie Boga jako odpowiedź na ułomność ludzkiej natury. Wzywa Zbawiciela, aby przybył w otoczeniu aniołów i zwyciężył nieprzyjaciół. Głęboko wierzy, że zbawienia dostąpić można jedynie przez całkowite poświęcenie Krzyżowi, za wstawiennictwem Maryi oraz Anioła Stróża. Przynajmniej niektóre z tych prawd wiary w podobny sposób formułowane były w kazaniach głoszonych w pobliskim klasztorze benedyktyńskim Świętego Krzyża w XV stuleciu. Jest więc prawdopodobna taka właśnie średniowieczna inspiracja postaw religijnych formowanych kazaniami lub w czasie spowiedzi w Bodzentynie w XVII wieku.

Słowa kluczowe:

Kraków, dwór biskupi, testament, wczesnonowożytna Małopolska, edukacja religijna, kaznodziejstwo, modlitwa



Źródła archiwalne

Archiwum i Biblioteka Krakowskiej Kapituły Katedralnej

Akta personalne, sygn. A Pers. 94.

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie

Akta wizytacji kapitulnych, sygn. AV Cap 43.

Opracowania i wydawnictwa źródłowe

Adamczyk Dariusz, Skutki grzechu pierwszych rodziców w świetle Rdz 3,7-24, „Colloquia Theologica Ottoniana”, (2011) nr 1, s. 19-50.

Adamska Anna, Treści religijne w arengach polskich dokumentów średniowiecznych, „Studia Źródłoznawcze”, 88 (2020) s. 1-33.

Boniecki Adam, Herbarz polski, t. 4, Warszawa 1902.

Bracha Krzysztof, Maria Mediatrix – Maria Adiutrix. Pobożność Maryjna w nauczaniu kaznodziejskim w Polsce późnego średniowiecza. Sermones dominicales et festivales z tzw. kolekcji Piotra z Miłosławia, Warszawa 2023.

Bracha Krzysztof, Spectabilitas – opactrnoscz. Oczy Pana w nauczaniu kaznodziejskim w Polsce późnego średniowiecza, w: Staropolski ogląd świata. Sarmacki sensualizm, red. F. Wolański, Toruń 2017, s. 11-22.

Bruździński Andrzej, Penitencjały i sumy kazuistyczne w moralnym nauczaniu Kościoła w Polsce do połowy XVI wieku, w: Między teologią a duszpasterstwem powszechnym na ziemiach Korony doby przedtrydenckiej. Dziedzictwo średniowiecza i wyzwania XV-XVI wieku, red. W. Walecki, Warszawa 2017, s. 202-251. (Crossref)

Brykowska Maria, Zamek/pałac biskupów krakowskich w Bodzentynie. Przemiany zespołu i architektury w okresie XIV-XVIII wieku, w: Siedziby biskupów krakowskich na terenie dawnego województwa sandomierskiego. Materiały z sesji naukowej: Kielce 20 IX 1997, red. L. Kajzer, Kielce 1997, s. 41-54.

Cui contingit nasci, restat mori. Wybór testamentów staropolskich z województwa sandomierskiego, oprac. M. Lubczyński, J. Pielas, H. Suchojad, Warszawa 2005.

Czapliński Władysław, Długosz Józef, Życie codzienne magnaterii polskiej w XVII wieku, Warszawa 1976.

Dług śmiertelności wypłacić potrzeba. Wybór testamentów mieszczan krakowskich z XVII-XVIII wieku, oprac. E. Danowska, Kraków 2011.

Dziadek Justyna, Angelologia Mikołaja Włoskiego – kaznodziei łysogórskiego z połowy XV wieku, w: Debaty Świętokrzyskie, t. 2, red. K. Bracha, M. Marczewska, S. Cygan, Kielce 2016, s. 81-104.

Dziadek Justyna, Nauczanie kaznodziejskie w świetle „Sermones festivales cum nonnullis miraculis” z tzw. rękopisu Mikołaja Włoskiego (I poł. XV w.), Kielce 2019 [mps rozprawy doktorskiej w posiadaniu autorki].

Górczak Zbyszko, Unowocześnienie metod gospodarowania w dobrach stołowych biskupstwa krakowskiego w późnym średniowieczu, „UR Journal of Humanities and Social Sciences”, 27 (2023) nr 2, s. 5-21. (Crossref)

Górski Konrad, Modlitewny zabytek językowy z 1566 roku, w: Kultura i literatura dawnej Polski. Studia, Warszawa 1968, s. 141-147.

Hanusiewicz-Lavallee Mirosława, Dawne i nowe. Tożsamość wyznaniowa katolików świeckich w potrydenckiej Rzeczypospolitej, w: Formowanie kultury katolickiej w dobie potrydenckiej. Powszechność i narodowość katolicyzmu polskiego, red. J. Dąbkowska-Kujko, Warszawa 2016, s. 103-144. (Crossref)

Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI do połowy XIX wieku, red. K. Lepszy, Wrocław 1953, http://mikmach.hg.pl/zrodla2/lepszy.html (dostęp: 5.05.2022).

Jarodzka Helena, Łosi, w: Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 12, Wrocław 1979, s. 572.

Kaleta-Wojtasik Sławomira, Formelles und Persönliches in deutschsprachigen Testamenten der Krakauer Bürger aus dem 15.–16. Jahrhundert, w: Kanzlei und Sprachkultur. Beiträge der 8. Tagung des Arbeitskreises Historische Kanzleisprachenforschung, Dresden 3. bis 5. September 2015, hrsg. R. Hünecke und S. Aehnelt, Wien 2016, s. 49-62.

Karplukówna Maria, Kulbaki, w: Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 11, Wrocław 1978, s. 544.

Kazania Maryjne, wyd. i oprac. R. Mazurkiewicz, K. Panuś, Kraków 2014.

Kazania pasyjne, wyd. i oprac. J.S. Gruchała, K. Panuś, Kraków 2014.

Kaźmierczak Zbigniew, Elementy irracjonalne w Jana od Krzyża obrazie Boga, „Idea – Studia nad strukturą i rozwojem pojęć filozoficznych”, 20 (2008) s. 35-45. (Crossref)

Kiryk Feliks, Urbanizacja Małopolski. Województwo sandomierskie XIII-XVI wiek, Kielce 1994.

Klonder Andrzej, Świat materii w testamentach szlachty czeskiej i polskiej z XVII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 67 (2019) nr 4, s. 449-488. (Crossref)

Kołodziejski Stanisław, Obronne siedziby biskupów krakowskich. Zarys problematyki badawczej, w: Siedziby biskupów krakowskich na terenie dawnego województwa sandomierskiego. Materiały z sesji naukowej: Kielce 20 IX 1997, red. L. Kajzer, Kielce 1997, s. 17-22.

„Kościołowi mojemu jako ukochanej oblubienicy mojej”. Wybór testamentów duchownych małopolskich z XVII wieku, [wyd.] E.E. Wróbel, Kraków 2010.

Kowalski Waldemar, „Do zmartwywstania swego za pewnym wodzem Kristusem ...”. Staropolskie inskrypcje północno-zachodniej Małopolski, Kielce 2004.

Kowalski Waldemar, Eschatologiczne poglądy mieszkańców Krakowa doby reformacji, „Nasza Przeszłość”, 109 (2008) s. 5-35. (Crossref)

Kowalski Waldemar, Prepozytura kielecka w XVI stuleciu. Wierni i ich duszpasterze, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 115 (2021) s. 197-251. (Crossref)

Kowalski Waldemar, Trydenckie wyzwania a duszpasterstwo w kieleckiej parafii kolegiackiej drugiej połowy XVI wieku, w: Jednostka, rodzina i struktury społeczne w perspektywie historycznej. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Cezaremu Kukli z okazji 45-lecia pracy naukowej, red. P. Łozowski, R. Poniat, Białystok 2022, s. 616-626.

Krynicki Edmund, Bractwo Aniołów Stróżów na Skałce, „Studia Claromontana”, 17 (1997) s. 417-442.

Kuczyński Janusz, Rezydencja biskupów krakowskich w Bodzentynie, w: Bodzentyn. Z dziejów miasta w XII-XX wieku, red. K. Bracha, Kielce 1998, s. 25-38.

Kumor Bolesław Stanisław, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, red. J. Urban, t. 1. Kraków 1998.

Labudda Alfons, Liturgia pogrzebu w Polsce do wydania rytuału piotrkowskiego (1631), Piastów 2014.

Linda Alina, Powinny, w: Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 29, Warszawa 2001, s. 184-186.

Linde Samuel Bogusław, Słownik języka polskiego, t. 2, Lwów 1855; t. 3, Lwów 1857; t. 5, Lwów 1859.

Lowe Ben, A Short Reformation? A Case for Recalculating the Chronology of Religious Change in Sixteenth-Century England, „Anglican and Episcopal History”, 82 (2013) s. 409-447.

Lubczyński Mariusz, Szesnastowieczne testamenty szlachty krakowskiej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 63 (2015) nr 4, s. 611-622.

Lubczyński Mariusz, Szlachta podłysogórska od końca XVI do początku XVIII wieku, w: Debaty Świętokrzyskie, t. 2, red. K. Bracha, M. Marczewska, S. Cygan, Kielce 2016, s. 157-191.

Łosowski Janusz, Dokumentacja w życiu chłopów w okresie staropolskim. Studium z dziejów kultury, Lublin 2013.

Manikowska Halina, W poszukiwaniu źródła „totalnego”. Najważniejsze kierunki badań nad testamentami ludności miejskiej w XIII-XVIII w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 68 (2020) nr 1, s. 19-35. (Crossref)

Marciniak-Sikora Anna, „Codzienna w całym świecie praktyka, nieuchronny wyrok Boski, iż kto się rodzi umierać musi...” Kilka uwag o arengach w staropolskich testamentach szlachty krakowskiej i sandomierskiej, w: Widzenie Polikarpa. Średniowieczne rozmowy człowieka ze śmiercią, red. A. Dąbrówka, P. Stępień, Warszawa 2014, s. 269-285.

Męka Chrystusa wczoraj i dziś, red. H.D. Wojtyska, J.J. Kopeć, Lublin 1981.

Mikuła Maciej, Obraz Boga w testamentach szlacheckich doby nowożytnej, w: Religijność – wymiar publiczny i prywatny, red. P.F. Nowakowski, W. Szymborski, Kraków 2007, s. 223-244.

Miłobędzki Adam, Architektura polska XVII wieku, t. 1, Warszawa 1980.

Muszyńska Jadwiga, Sandomierskie dobra biskupstwa krakowskiego od połowy XV do połowy XVII wieku. Zmiany osadnicze, w: Siedziby biskupów krakowskich na terenie dawnego województwa sandomierskiego. Materiały z sesji naukowej: Kielce 20 IX 1997, red. L. Kajzer, Kielce 1997, s. 25-39.

Nekanda Trepka Walerian, Liber generationis plebeanorum („Liber Chamorum”), wyd. W. Dworzaczek, J. Bartyś, Z. Kuchowicz, red. W. Dworzaczek, t. 1, Wrocław 1963.

Neubauer Susanne, „unnd Gott für mein Seel zu bitten” Religiöse Formeln, w: Testamente Bamberger Frauen des 16. und 17. Jahrhunderts, Bamberg 2018, s. 51-65.

Nobis Małgorzata, Rzezany, w: Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 37, Warszawa 2016, s. 464-465.

Noga Zdzisław, Szlachta siewierska w XVI wieku, „Roczniki Naukowo-Dydaktyczne WSP w Krakowie. Prace Historyczne”, 20 (1999) z. 203, s. 45-67.

Perzanowska Agnieszka, Akta personalne osób różnych. Adamski – Golian. Inwentarz archiwalny, Kraków 2006 [mps w Archiwum i Bibliotece Krakowskiej Kapituły Katedralnej].

Pielas Jacek, Podziały majątkowe szlachty koronnej w XVII wieku, Kielce 2013.

Pepłowski Franciszek, Grzebieniarz, w: Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 8, Wrocław 1974, s. 192.

Popiołek Bożena, Woli mojej ostatni testament ten… Testamenty staropolskie jako źródło do historii mentalności XVII i XVIII wieku, Kraków 2009.

Słomski Michał, Urzędnicy i personel zamku arcybiskupów gnieźnieńskich w Łowiczu (XIV w. – 1531 r.), Warszawa 2017.

Słowiński Jan, Rozwój pisma łacińskiego w Polsce XVI-XVIII wieku. Studium paleograficzne, Lublin 1992.

Sobala Michał, Dwór Klecki: rezydencja biskupów krakowskich w Kielcach w świetle nieznanego inwentarza z 1635 roku, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach”, 25 (2010) s. 27-70.

Sochacki Damian, Nowołaciński przekład dzieł św. Jana od Krzyża w kontekście europejskiej latinitas doby renesansu i baroku, „Itinera Spiritualia”, 12 (2019) s. 59-80. (Crossref)

Starzyk Piotr Jakub, Dworzanie i współpracownicy biskupów krakowskich w epoce saskiej, w: Bodzentyn. Z przeszłości miasta, red. K. Bracha, W. Guca, Kielce 2011, s. 55-116.

Sygański Jan, Z życia domowego szlachty sandeckiej w epoce dynastii Wazów, Lwów 1910.

Testament biskupa krakowskiego Franciszka Krasińskiego z 1573 r., wyd. J. Muszyńska, w: Kościół katolicki w Małopolsce w średniowieczu i we wczesnym okresie nowożytnym, red. W. Kowalski, J. Muszyńska, Kielce-Gdańsk 2001, s. 269-282.

Testamenty chłopów polskich od drugiej połowy XVI do XVIII wieku, oprac. i wyd. J. Łosowski, Lublin 2015.

Testamenty mieszczan wojnickich 1599-1809, oprac. P. Dymmel, Wojnicz 1997.

Testamenty szlacheckie z ksiąg grodzkich wielkopolskich z lat 1681-1700, wyd. P. Klint, Wrocław 2015.

Testamenty szlachty krakowskiej XVII-XVIII w. Wybór tekstów źródłowych z lat 1650-1799, oprac. A. Falniowska-Gradowska, Kraków 1997.

Trościński Grzegorz, Pieśń o Krzyżu i jej nieznany późnośredniowieczny przekaz. Z zagadnień polskojęzycznego zasobu literackich pozdrowień Krzyża, „Pamiętnik Literacki”, 106 (2015) z. 1, s. 23-44. (Crossref)

Turnau Irena, Słownik ubiorów. Tkaniny, wyroby pozatkackie, skóry, broń i klejnoty oraz barwy znane w Polsce od średniowiecza do początku XIX w., Warszawa 1999.

Wilczewska Krystyna, Kilof, w: Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 10, Wrocław 1976, s. 326.

Wilczewska Krystyna, Pałasz, w: Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 23, Warszawa 1995, s. 49.

Wiślicz Tomasz, Zarobić na duszne zbawienie. Religijność chłopów małopolskich od połowy XVI do końca XVIII wieku, Warszawa 2001.

Wiśniewski Jan, Dekanat opatowski, Radom 1907.

„Wszyscy śmiertelni jesteśmy i dlatego rozrządzamy majętności swoje”. Wybór testamentów z ksiąg miejskich województwa sandomierskiego (XVI-XVIII wiek), oprac. K. Justyniarska-Chojak, Kielce 2014.

Zagórowski Olgierd, Lipowiec, zamek biskupi i dom poprawy dla księży, „Nasza Przeszłość”, 12 (1960) s. 173-220. (Crossref)

Żabiński Zbigniew, Systemy pieniężne na ziemiach polskich, Wrocław 1981.

Pobierz

Opublikowane
2024-06-29


Kowalski, W. (2024). Testament Jana Aleksandra Dąbskiego, dworzanina biskupa krakowskiego w Bodzentynie (1639). Archiwa, Biblioteki I Muzea Kościelne, 122, 159–174. https://doi.org/10.31743/abmk.14282

Waldemar Kowalski  waldemar.kowalski@ujk.edu.pl
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach https://orcid.org/0000-0003-1692-338X