Fenomen analogii

Maciej Koszowski

Abstrakt

Rozumowanie za pomocą analogii posiada trudną do przecenienia wartość zarówno dla nauk przyrodniczych, jak i społecznych. Z analogią wiązać należy dwie jej podstawowe funkcje o znaczeniu poznawczym. Po pierwsze, pozwala ona wynajdować nowe pomysły i rozwiązania dla zaistniałych problemów. Po drugie, nie powinno się również zapominać o jej roli dowodowej, tj. jako środka do udowadniania prawdziwości poszczególnych twierdzeń. Tę ostatnią funkcję analogii zwykło się jednak ograniczać w czasach dzisiejszych tylko do tych nauk, w których nie jesteśmy w stanie przeprowadzać eksperymentów lub w inny sposób empirycznie potwierdzić postawionych hipotez. Chodzi tu więc, w szczególności o takie dziedziny jak prawo, moralność, etyka, filozofia czy teologia (religia). Odnośnie do zastosowań prawniczych, to analogia jest tu powszechnie postrzegana jako środek służący do wypełniania tzw. luk w prawie. Korzysta się z niej więc w sytuacji, gdy dla danego stanu faktycznego brak jest jakiejkolwiek reguły (normy) prawnej, która w sposób bezpośredni mogłaby w nim znaleźć zastosowanie. Wtedy właśnie w drodze analogii poszukuje się reguły, która swym zakresem obejmuje przypadki najbardziej zbliżone do przypadku nieuregulowanego, i na jej podstawie wydaje się wyrok. Po drugie, analogia pozwala na nie- zastosowanie takiej reguły prawa, która choć niewątpliwie obejmuje swą hipotezą aktualny przypadek, to jednak przyjęcie jej za podstawę rozstrzygnięcia byłoby z jakichś względów nie- pożądane. Co jednak jeszcze bardziej istotne, myślenie per analogiam jest rozumowaniem o wiele bardziej powszechnym, niż by się to z pozoru mogło wydawać. Istotnie, są uzasadnione powody, by sądzić, iż analogia jest obecna w każdym wnioskowaniu z norm prawnych. To znaczy, to właśnie ona pozwala przejść od ogólnej normy prawej do wydania rozstrzygnięcia w konkretnym stanie faktycznym. Kluczowe dla rozumowań opartych na analogii jest pojęcie podobieństwa. Mianowicie, ażeby móc stawiać wnioski za pomocą analogii konieczne jest ustalenie, czy porównywane przypadki są do siebie w wystarczającym (istotnym) stopniu podobne. Na zachodzenie takiego podobieństwa może wskazywać intuicja, identyczność relacji, jakie zachodzą wewnątrz porównywanych przedmiotów, wspólna ogólna zasada, czy to samo racjonalne uzasadnienie (ratio legis). Ponadto, podobieństwo w analogii może również polegać na wystąpieniu w obu przedmiotach tych samych faktów sprawczych, czyli faktów, które w pierwszym z nich zdecydowały o przypisaniu mu właśnie takich, a nie innych konsekwencji prawnych.