Spór o podstawy legalności interwencji leczniczej z perspektywy niemieckiej doktryny i judykatury
Małgorzata Gałązka
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II , Polskahttps://orcid.org/0000-0002-9433-4356
Abstrakt
Niemiecka dyskusja na temat podstawy legalności interwencji leczniczej koncentruje się zasadniczo, podobnie jak w Polsce, wokół pytania, czy interwencja taka wyczerpuje istotę czynu zabronionego. Odpowiedzi pozytywnej udziela koncepcja określana jako Rechtfertigungslösung zaś koncepcja zwana Tatbestandslösung odpowiada na to pytanie negatywnie. Pierwsza z tych koncepcji, reprezentowana od ponad stu lat przez niemieckie orzecznictwo i część doktryny, opiera się na założeniu, że interwencja lekarska, naruszająca integralność cielesną wyczerpuje ustawową istotę czynu zabronionego uszkodzenia ciała z § 223 1 StGB, niezależnie od jej leczniczego celu lub skutku oraz od zachowania reguł sztuki przez lekarza. Legalność takiej interwencji wymaga zaistnienia okoliczności wyłączającej bezprawność (Rechtfertigungsgrund), jaką jest prawnie skuteczna zgoda pacjenta. Druga z wymienionych koncepcji przyjmuje – z pewnymi różnicami w kwestiach szczegółowych – że interwencja lecznicza, wynikająca ze wskazań medycznych i przeprowadzona lege artis nie wyczerpuje istoty czynu zabronionego z § 223 StGB. Część zwolenników Tatbestandslösung uniezależnia powyższą oceną od zgody pacjenta, a część wymaga zaistnienia zgody, uznając ją okoliczność wyłączającą istotę czynu zabronionego.
Tytułowy spór jest w istotnej mierze uwarunkowany brakiem w prawie niemieckim odrębnej podstawy ochrony karnej prawa pacjenta do samostanowienia i poszukiwaniem jej w § 223 StGB. Fundamentalnym przedmiotem przedstawionej dyskusji jest jednak też pytanie, czy uwzględniać w ocenie prawnej uboczne i nieuniknione dolegliwości dla ludzkiego organizmu, nieuchronnie związane z interwencją leczniczą.
Słowa kluczowe:
prawo karne, prawo medyczne, zabieg leczniczy, legalność zabiegu leczniczego, wyłączenie bezprawnościBibliografia
Arzt G., U. Weber, B. Heirich, E. Hilgendorf, Strafrecht. Besonderer Teil. Lerbuch, Bielefeld 2009.
Bauer W., Die strafrechtliche Beurteilung des ärztlichen Heileingriffs, Hamburg 2008.
Baumann J., Körperverletzung oder Freiheitsdelikt, „Neue Juristische Wochenschrift” 1958, nr 51, s. 2092-2094.
Bockelmann P., Strafrecht des Arztes, Stuttgart 1968.
Bojarski M., J. Giezek, Z. Sienkiewicz, Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna, M. Bojarski (red.), Warszawa 2015.
Buchała K., Prawo karne materialne, Warszawa 1989.
Cieślak M., Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujęcia, Warszawa 1994.
Daniluk P., Czynność lecznicza jako kontratyp, „Prawo i Medycyna” 2008, nr 2, s. 27-43.
Duda J., Transplantacja w prawie polskim. Aspekty karnoprawne, Kraków 2004.
Dukiet-Nagórska T., Autonomia pacjenta a polskie prawo karne, Warszawa 2008.
Engisch K., Ärztlicher Eingriff zu Heilzwecken und Einwilligung, „Zeitschrift für die gesamte Strafrechtswissenschaft” 1939, nr 1, s. 1-36.
Eser A., Medizin und Strafrecht. Eine schutzgutorientierte Problemübersicht, „Zeitschrift für die gesamte Strafrechtswissenschaft” 1985, nr 1, s. 1-46.
Eser A., Rechtfertigungs und Entschuldigungsprobleme bei medizinischer Tätigkeit, [w:] A. Eser, G.P. Fletcher (red.), Rechtfertigungs und Entschuldigung Rechtsvergleichende Perspektiven, t. 2, Freiburg im Breisgau 1988, s. 1443-1485.
Eser A., Zur Regelung der Heilbehandlung in rechtsvergleichender Perspektive, [w:] T. Weigend (red.), Festschrift für Hans Joachim Hirsch zum 70. Geburtstag am 11. April 1999, Berlin 1999, s. 465-483.
Filar M., Leczenie – sztuka czy rzemiosło? (nowe polskie lekarskie prawo karne), [w:] L. Tyszkiewicz (red.), Problemy nauk penalnych. Prace ofiarowane Pani Profesor Oktawii Górniok, Katowice 1996, s. 56-62.
Filar M., Lekarskie prawo karne, Kraków 2000.
Filar M., Odpowiedzialność karna związana z nieterapeutycznymi czynnościami lekarskimi, „Prawo i Medycyna” 2000, nr 5, s. 59-72.
Filar M., Rec.: A. Zoll, „Odpowiedzialność karna lekarza za niepowodzenie w leczeniu”, Warszawa 1988, „Państwo i Prawo” 1990, z. 1, s. 119-123.
Fischer T., Strafgesetzbuch mit Nebengesetzen, München 2014.
Frister H., M. Lindemann, T.A. Peters, Arztstrafrecht, München 2011.
Gardocki L., Prawo karne, Warszawa 2006.
Gössel K.H., D. Dölling, Strafrecht. Besonderer Teil, t. 1. Straftaten gegen Persönlichkeits- und Gemeinschaftswerte, Heidelberg 2004.
Grünwald G., Heilbehandlung und Ärztliche Aufklärungspflicht, [w:] H. Göppingen (red.), Arzt und Recht, medizinisch-juristiche Grenzprobleme unserer Zeit, München 1966, s. 125-158.
Grześkowiak A. [w:] A. Marek (red.), Prawo karne. Zagadnienia teorii i praktyki, Warszawa 1986, s. 134-135.
Hägele R.H.W., Arzneimittelprüfung. Ein strafrechtlicher Vergleich aus deutscher, österreichischer, schweizerischer und internationalen Sicht, Baden-Baden 2004.
Held P., Strafrechtliche Beurteilung von Humanexperimenten und Heilversuchen in der medizinischen Diagnostik, Berlin 1990.
Hengstenberg N., Die hypothetische Einwilligung im Strafrecht, Berlin–Heidelberg 2013.
Hirsch H.-J. [w:] B. Jähnke, H. Laufhütte, W. Odersky (red.), Strafgesetzbuch. Leipziger Kommentar, t. 16, Berlin 2005, s. 151-165.
Hochmayr G., Karalne uszkodzenie ciała w Niemczech i Austrii. Zaskakujące rozbieżności, [w:] E. Hryniewicz, M. Małolepszy (red.), Karne aspekty spowodowania uszczerbku na zdrowiu w prawie niemieckim, polskim i austriackim, Poznań 2013, s. 17-30.
Jędrzejewski Z., Bezprawność jako element przestępności czynu. Studium na temat struktury przestępstwa, Warszawa 2009.
Jordan A.-D., Zur strafrechtlichen Zulässigkeit placebokontrollierter Terapiestudien, Frankfurt am Main 1988.
Jürgens O., Die Beschränkung der strafrechtlichen Haftung für ärztliche Behandlungsfehler, Frankfurt am Main 2005.
Kaczmarek T., O kontratypach raz jeszcze, „Państwo i Prawo” 2009, z. 7, s. 91-99.
Kaufmann A., Die eigenmächtige Heilbehandlung, „Zeitschrift für die gesamte Strafrechtswissenschaft” 1961, nr 3, s. 341-384.
Kędziora R., Odpowiedzialność karna lekarza w związku z wykonywaniem czynności medycznych, Warszawa 2009.
Krey V., M. Heinrich, Strafrecht, besonderer Teil, t. 1, Stuttgart 2008.
Kubiak R., Kontratyp dozwolonego eksperymentu w świetle teorii kolizji dóbr i opłacalności społecznej, „Państwo i Prawo” 2005, z. 12, s. 64-69.
Kühl K., M. Heger, Strafgesetzbuch. Kommentar, München 2014.
Lilie H. [w:] B. Jähnke, H. Laufhütte, W. Odersky (red.), Strafgesetzbuch. Leipziger Kommentar, t. 16, Berlin 2005, s. 5-50.
Liszewska A., Odpowiedzialność karna za błąd w sztuce lekarskiej, Kraków 1998.
Loose A., Strafrechtliche Grenzen ärztlicher Behandlung und Forschung, Berlin 2003.
Marek A., Prawo karne, Warszawa 2011.
Maurach R., F.C. Schroeder, M. Maiwald, Strafrecht. Besonderer Teil, t. 1, Heidelberg 2009.
Mozgawa M. [w:] M. Mozgawa (red.), Prawo karne materialne. Część ogólna, Warszawa 2016, s. 257, 299-300.
Najda J., Z problematyki legalności zabiegów lekarskich na tle okoliczności wyłączających bezprawność czynu, „Przegląd Prawa i Administracji” 1995, t. 32, s. 59-67.
Niese W., Ein Beitrag zur Lehre vom ärztlichen Heileingriff, [w:] P. Bockelmann, W. Gallas (red.), Festschrift für Eberhard Schmidt zum 70. Geburtstag, Göttingen 1961, s. 364-382.
Oswald K., Heilversuch, Humanexperiment und Arzneimittelforschung. Eine systematische Einordnung humanmedizinischer Verschuchsbehandlung aus strafrechtlicher Sicht, [w:] C. Roxin, U. Schroth (red.), Handbuch des Medizinstrafrechts, Stuttgart i in. 2010, s. 669-728.
Piórkowska-Flieger J., M. Szwarczyk, Warunki dopuszczalności zabiegu leczniczego i eksperymentu medycznego w świetle nowej ustawy o zawodzie lekarza, „Rzeszowskie Zeszyty Naukowe. Prawo – Ekonomia” 1998, t. 23, s. 147-155.
Plebanek E., Materialne określenie przestępstwa, Warszawa 2009.
Pohl Ł., Prawo karne. Wykład części ogólnej, Warszawa 2015.
Reniger R., Strafrecht. Besonderer Teil. Delikte gegen die Person und die Allgemeinheit, München 2012.
Roxin C., Strafrecht. Allegmeiner Teil, t. 1. Grundlagen. Der Aufbau der Verbrechenslehre, München 2006.
Safjan M., Prawo do ochrony życia prywatnego, [w:] L. Wiśniewski (red.), Podstawowe prawa jednostki i ich sądowa ochrona, Warszawa 1997, s. 120-132.
Schönke A., H. Schröder, Strafgesetzbuch. Kommentar, München 1991.
Schroth U., Ärztliches Handeln und strafrechtlicher Maβstab. Medizinische Eingriffe ohne und mit Einwilligung, ohne und mit Indikation, [w:] C. Roxin, U. Schroth (red.), Handbuch des Medizinstrafrechts, Stuttgart i in. 2010, s. 21-50.
Schwalm G., Zu einigen ungelösten Strafrechtsproblemen, [w:] P. Bockelmann (red.), Festschrift für Karl Engisch zum 70. Geburtstag, Frankfurt am Main 1969, s. 548-560.
Seiterle S., Hipotetyczna zgoda pacjenta na zabieg medyczny w niemieckim prawie karnym – skuteczny środek ograniczenia odpowiedzialności karnej, [w:] E. Hryniewicz, M. Małolepszy (red.), Karne aspekty spowodowania uszczerbku na zdrowiu w prawie niemieckim, polskim i austriackim, Poznań 2013, s. 115-127.
Sroka T., Odpowiedzialność karna za niewłaściwe leczenie. Problematyka obiektywnego przypisania skutku, Warszawa 2013.
Stefański R.A., Prawo karne materialne. Część ogólna, Warszawa 2008.
Stooss C., Chirurgische Operation und ärztliche Behandlung. Eine strafrechtliche Studie, Berlin 1898.
Stooss C., Operativer Eingriff und Körprerverletzung, „Zeitschrift für Schweizer Strafrecht” 1893, t. 6, s. 53-61 [przedruk w: A. Eser, A. Künschner (red.), Recht und Medizin, Darmstadt 1990, s. 55-64].
Śliwiński S., Polskie prawo karne materialne. Część ogólna, Warszawa 1946.
Śliwowski J., Prawo karne, Warszawa 1979.
Tag B., Der Körperverletzungstatbestand im Spannungsfeld zwischen Patientenautonomie und Lex artis, Berlin–Heidelberg 2000.
Ulsenheimer K. [w:] K. Ulsenheimer, E. Biermann, R.W. Bock, Arztstrafrecht in der Praxis, Heidelberg 2015, s. 173-191, 352-376.
Warylewski J.J., Prawo karne. Część ogólna, Warszawa 2015.
Welzel H., Das Deutsche Strafrecht. Eine systematische Darstellung, Berlin 1969 [przedruk: Berlin 1989].
Wnukiewicz-Kozłowska A., Eksperyment medyczny na organizmie ludzkim w prawie międzynarodowym i europejskim, Warszawa 2004.
Wolter W., Nauka o przestępstwie, Warszawa 1973.
Wróbel W., A. Zoll, Polskie prawo karne. Część ogólna, Kraków 2010.
Zgoliński I., I. Zduński, Okoliczności wyłączające bezprawność. Zarys problematyki, Bydgoszcz 2012.
Złotek A., Charakter prawny zabiegu leczniczego – zarys problemu, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2010, nr 2, s. 51-62.
Zoll A., Odpowiedzialność karna za niepowodzenie w leczeniu, Warszawa 1988.
Zoll A., Zaniechanie leczenia – aspekty prawne, „Prawo i Medycyna” 2000, nr 5, s. 31-38.
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II https://orcid.org/0000-0002-9433-4356
Licencja
Autor oświadcza, że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza jakichkolwiek praw osobistych lub majątkowych osób trzecich oraz, że jego prawa autorskie do utworu nie są ograniczone w zakresie objętym umową podpisywaną z Wydawcą.
Autor publikacji przenosi nieodpłatnie na Wydawcę autorskie prawa majątkowe do składanego do publikacji Utworu (artykułu) bez ograniczeń czasowych i terytorialnych na następujących polach eksploatacji:
a) wytwarzanie, utrwalanie i zwielokrotnianie określoną techniką egzemplarzy Utworu, w tym techniką drukarską, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
b) wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy Utworu, oraz rozpowszechnianie w postaci otwartego dostępu, zgodnie z treścią licencji Creative Commons Uznanie Autorstwa 4.0 Międzynarodowa (zwanej również jako CC BY), dostępnej pod adresem: https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode.pl;
c) włączenie Utworu w skład utworu zbiorowego;
d) opublikowanie na stronie internetowej czasopisma, publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, oraz publiczne udostępnianie Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do nich dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym;
e) wprowadzanie Utworu w postaci elektronicznej na platformy elektroniczne lub inne wprowadzanie Utworu w postaci elektronicznej do Internetu lub innej sieci.
Przeniesienie autorskich praw majątkowych do utworu następuje nieodpłatnie, z chwilą podpisania umowy.
