O niewstydach, niewstydnikach i niewstydliwcach w polszczyźnie i innych językach słowiańskich
Abstrakt
Na podstawie polskich oraz innosłowiańskich źródeł historycznych i gwarowych autorka omawia genezę oraz zasięg występowania leksemów niewstyd, niewstydnik, niewstydnica i niewstydliwiec o wspólnym znaczeniu "człowiek pozbawiony wstydu, nikczemny". Są to archaizmy, które stosunkowo krótko funkcjonowały w polszczyźnie ogólnej (XVII–XVIII w.). Zostały z niej wyparte przez szerzące się od połowy XVII wieku derywaty bezwstydnik i bezwstydnica. Aktualne występowanie podobnych formacji z prefiksem nie- w języku czeskim oraz ich historyczne poświadczenia ze wszystkich języków wschodniosłowiańskich dowodzą, że były to w przeszłości formy funkcjonujące na dużym terenie Słowiańszczyzny. Na polskim obszarze językowym swoją żywotność dłużej zachowały tylko w gwarach ludowych. Ich obecność, stosunkowo niewielka w Polsce centralnej i północnej, skupia się głównie na południu (Śląsk, Małopolska) i południowym wschodzie.
Słowa kluczowe:
historia języka polskiego, dialektologia, leksyka, słowotwórstwoBibliografia
Ânkova T.S., 1982. Dyâlektny sloǔnìk Loeǔščyny. Mìnsk: „Navuka ì tèhnìka”. W: https://knihi.com/Tamara_Jankova/Dyjalektny_slounik_Lojeuscyny.html#2 [Dostęp: 14.08.2020]. [Янкова Т.С., 1982. Дыялектны слоўнік Лоеўшчыны. Мінск: „Навука і тэхніка”]. W: https://knihi.com/Tamara_Jankova/Dyjalektny_slounik_Lojeuscyny. html#2 [Dostęp: 14.08.2020].
Bulyka A.M. Rèd. 1986. Gìstaryčny sloǔnìk belaruskaj movy, vyp. 20, Mìnsk: „Navuka ì tèhnìka”. [Булыка А.М. Pэд. 1986. Гістaрычны слоўнік беларускай мовы. Bып. 20, Мінск: „Навука і тэхніка”].
Chludzińska-Świątecka Jadwiga. 1972. Budowa słowotwórcza rzeczowników w gwarach Warmii i Mazur. „Prace Filologiczne”. R. 22: 159–289.
Dalʹ Vladimir. 1880. Tolkovyj slovarʹ živago velikoruskogo âzyka.T. 1. Moskva: Izdanie knigoprodavca–tipografa M.O. Volʹfa. [Даль Владимир. 1880. Толковый словарь живаго великорускoго языка t. 1. Москва: Изданiе книгопродавца – типографа М.О. Вольфа].
Długosz-Kurczabowa Krystyna. 2018. Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
Doroszewski Witold. Red. 1997 (1957–1969). Słownik języka polskiegot. 1–10. Przedruk elektroniczny. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PAN.
Dubisz Stanisław. Red. 2003. Uniwersalny słownik języka polskiego t. 1–4. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku. Online: https://sxvii.pl/ [Dostęp 25.02.2020].
Górnowicz Hubert. 1973–1974. Dialekt malborski t. 1–2. Gdańsk: Gdańskie Towarzystwo Naukowe.
Grzegorczykowa Renata, Laskowski Roman, Wróbel Henryk. 1998. Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Karłowicz Jan, Kryński Adam Antoni, Niedźwiedzki Władysław. 1900–1927. Słownik języka polskiego t. 1–8. Warszawa: [brak wydawcy].
Karłowicz Jan. 1900–1911. Słownik gwar polskich t. 1–6. Kraków: Akademia Umiejętności.
Kąś Józef. 2018. Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej t. 6. Nowy Sącz: Małopolskie Centrum Kultury Sokół.
KORBA – Elektroniczny Korpus Tekstów Polskich z XVII i XVIII w. (do 1772 r.). Online: https://korba.edu.pl/query_corpus/ [Dostęp 16.02.2020].
KSGP PAN – kartoteka Słownika gwar polskich PAN. Online https://rcin.org.pl/dlibra/publication/37740/edition/21859/content [Dostęp 16.02.2020].
KSJPXVII/XVIII – kartoteka Słownika języka polskiego XVII wieku i 1. połowy XVIII wieku. Online: https://www.rcin.org.pl/dlibra/publication/21804/edition/7639 [Dostęp 16.02.2020].
Linde Samuel Bogumił. 1854–1860. Słownik języka polskiego t. 1–6. Wyd. 2. Lwów: Zakład Ossolińskich.
Mackevìč Ûzefa F. Réd. 1982. Sloǔnìk belaruskìh gavorak paǔnočna-zahodnâj Belarusì ìâe pagranìčča t. 3, Mìnsk:„Navuka ì tèhnìka”, 249. [Мацкевіч Юзефа Ф. Pэд. 1982. Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча t. 3, Мінск: „Навука і тэхніка”, 249].
Mayenowa Maria Renata, Pepłowski Franciszek. Red. 1966–2012. Słownik polszczyzny XVI wieku t. 1–34. K. Mrowcewicz, P. Potoniec. Red. t. 35–37. Wrocław: Ossolineum.1966–1994. Warszawa: IBL PAN 1995–2012.
Narodowy Korpus Języka Polskiego. Online: http://www.nkjp.uni.lodz.pl [Dostęp 17.02.2020].
Nowak Józef Karol. 2012. Słownik gwary górali żywieckich. Żywiec–Grójec–Warszawa: Wydawnictwo Żywia.
Oniškevič Mihajlo. 1984. Slovnik bojkìvsʹkih govìrok. Kiïv: „Naukova Dumka”. [Онишкевич Михайло. 1984. Словник бойківських говірок. Київ: „Наукова Думка”].
Pìpaš Ûrìj, Galas Boris. 2005. Materìali do slovnika guculʹsʹkih govìrok. Kosìvsʹka Polâna ì Rosìška Rahìvsʹkogo rajonu Zakarpatsʹkoï oblastì, Užgorod: Užgorodsʹkij nacìonalʹnij unìversitet. [Піпаш Юрій, Галас Борис. 2005. Матеріали до словника гуцульських говірок. Косівська Поляна і Росішка Рахівського району Закарпатської області, Ужгород: Ужгородський національний університет].
Pstyga Alicja. 2010. Słowotwórcza kategoria negacji. Prefiksalne negatywa rzeczownikowe we współczesnym języku polskim i rosyjskim. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
Satoła-Staśkowiak Joanna, Koseska-Toszewa Violetta, przy współpr. Ludmiły Dimitrovej. 2014. Współczesny słownik bułgarsko-polski z. 1. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Siatkowski Janusz. 1991. Słownik czesko-polski. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Steffen Wiktor. 1984. Słownik warmiński. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo PAN.
Sychta Bernard. 1967–1976. Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej t. 1–7. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo PAN.
Šmelev Dmitrij. Red. 1986. Slovarʹ russkogo âzyka XI–XVII vv. Vyp.11. Moskva: „Nauka”. [Шмелев Дмитрий. Pед. 1986. Словарь русcкoго языка XI–XVII вв. Bып. 11. Москва: „Наука”].
Szymczak Mieczysław. 1962–1973. Słownik gwary Domaniewka w powiecie łęczyckim t. 1–8. Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo PAN.
Talanov Oleg. 2016. Polʹsʹko-ukraïnsʹkij ukraïnsʹko- polʹsʹkij slovnik. Kiïv: Vidavnictvo „Arìj”. [Tаланов Олег. 2016. Польсько-український українсько-польський словник. Київ: Видавництво „Арій”].
Urbańczyk Stanisław. Red. 1953–2002. Słownik staropolski t. 1–11. Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN.
Jan Wawrzyńczyk. Red. 2009. Wielki słownik polsko-rosyjski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Zdanowicz Aleksander i in. Red. 1861. Słownik języka polskiego t. 1–2. Wilno. Online: http://eswil.ijp-pan.krakow.pl [Dostęp 24.02.2020].
Zgółkowa Halina. Red. 1995–2005. Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny t. 1–50. Poznań: Wydawnictwo „Kurpisz”.
