Jakie zapożyczenie i skąd? O wyrazie winohrad, winograd ‘winnica’, ‘winorośl’, ‘winogrono’
Dorota Krystyna Rembiszewska
Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk , Polskahttps://orcid.org/0000-0003-0339-0879
Janusz Siatkowski
Uniwersytet Warszawski , Polskahttps://orcid.org/0000-0003-4362-9426
Abstrakt
Przedmiotem omówienia jest rozstrzygnięcie problemu, jak traktować wyrazy, które mogą być pożyczkami leksykalnymi lub adaptacją fonetyczną. Zagadnienie to zostało omówione na przykładzie wyrazu winohrad, winograd ‘winnica’, ‘winorośl’, winogrono’ – dawna pożyczka germańska, która przeniknęła do języków wschodniosłowiańskich.
Zgromadzone w dotychczasowych opracowaniach bogate materiały, w tym z polskich słowników historycznych i gwarowych, pozwalają na ustalenie, w jakim stopniu wpływał tu język czeski, a w jakim języki wschodniosłowiańskie. Przytaczamy więc bardzo bogaty materiał źródłowy, starając się ustalić, czy można rozdzielić wpływy czeskie i ruskie.
Ostatecznie, analiza danych historycznych i dialektalnych pozwala wnioskować, że należy przyjąć dwa źródła zapożyczenia – z języka czeskiego i języka ukraińskiego, które mogły ulegać różnym adaptacjom fonetycznym.
Słowa kluczowe:
dialektologia słowiańska, pogranicze polsko-wschodniosłowiańskie, leksyka gwarowa, kontakty językoweBibliografia
Bańko Mirosław, Svobodová Diana, Rączaszek-Leonardi Joanna, Tatjewski Marcin. 2016.
Nie całkiem obce. Zapożyczenia wyrazowe w języku polskim i czeskim. Warszawa. W: https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=2ahUKEwi5w5GvrYDoAhWb6aYKHUJBAuwQFjAAegQIBRAB&url=https%3A%2F%2Fwww.wuw.pl%2Fdata%2Finclude%2Fcms%2FNie_calkiem_obce_Banko_Miroslaw_Svobodova_Diana_2016.pdf&usg=AOvVaw1B9VA777KiVkNm1nK7ubR4 [Dostęp 12.01.2020].
Basaj Mieczysław, Siatkowski Janusz. 2006. Bohemizmy w języku polskim. Słownik. Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Biblioteka Pisarzów Polskich.
Brückner SE – Brückner Aleksander. 1957. Słownik etymologiczny języka polskiego. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Dejna Karol. 1974–1985. Słownictwo ludowe z terenu [byłych] województw kieleckiego i łódzkiego. „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” t. 20–31.
Etymologický slovník jazyka staroslověnského. 1989–2018. Red. Havlová E., Erhart A., JanyškováI. Praha: Academia.
Fasmer Maks. 1964–1973. Ètimologičeskij slovarʹ russkogo âzyka. Perevod s nem. i dopolneniâ Olega N.Trubačeva. 1–4. Moskva: Progress. [Фасмер Макс. 1964–1973. Этимологический словарь русского языка. Перевод с нем. и дополнения Олега Н. Трубачева. 1–4. Москва: Прогресс].
Gloger Zygmunt. 1893. Słownіk gwary ludowej w Tykocіńskіm. „Prace Fіlologіczne” t. 4: 795–904.
Greń Zbigniew, Krasowska Helena. 2008. Słownik górali polskich na Bukowinie. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Historický slovník slovenského jazyka. 1991–2008. Red. Majtán M. 1–7. Bratislava.
Hrabec Stefan. 1949. Elementy kresowe w języku niektórych pisarzy polskich XVI i XVII wieku. Toruń: Towarzystwo Naukowe.
Kamper-Warejko Joanna. 2011. Poradnik Piotra Krescencjusza jako tekst użytkowy. „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” t. 46: 43–56. (Crossref)
Kostecka-Sadowa Anna. 2015. Rzeczownikowe zapożyczenia wschodniosłowiańskie w gwarach polskich. Kraków: Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk.
Linde Samuel B. 1854–1860. Słownik języka polskiego. 1–6. Lwów: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. 1951. Wyd. 3 fotoofsetowe. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Radziewicz Joanna. Historia produkcji wina w Polsce. „Rolniczy Magazyn Elektroniczny” styczeń–luty nr 89; https://rme.cbr.net.pl/index.php/archiwum-rme/840-styczen--luty-nr-89/kultura-i-tradycje-ludowe/1269-historia-produkcji-wina-w-polsce [Dostęp 11.01.2020].
Rejzek Jiří. 2015. Český etymologický slovník. Praha.
Rembiszewska Dorota K. 2006. Dynamika rozwoju gwary Knyszyna i okolic na Podlasiu w XX wieku. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Rembiszewska Dorota K. 2007. Słownik dialektu knyszyńskiego Czesława Kudzinowskiego. Łomża: Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe.
Rytter Grażyna. 1992. Wschodniosłowiańskie zapożyczenia leksykalne w polszczyźnie XVII wieku. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Sabadoš Ivan. 2015. Ukraïnsʹka leksika v prostori i časi. Užgorod: Užgorodsʹkij deržavnij unìversitet. [Сабадош Iван. 2015. Украïнська лексика в просторi i часi. Ужгород: Ужгородський державний університет].
Siatkowski Janusz. 1965–1970. Bohemizmy fonetyczne w języku polskim. 1–2. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Skok Petar. 1971–1974. Etimologijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika. 1–4. Zagreb: JAZU.
Slovanský jazykový atlas. Lexikálno-slovotvorná séria zv. 4: Pol’nohospodárstvo, Obŝeslavânskij lingvističeskij atlas. Seriâ leksiko-slovoobrazovatelʹnaâ. Vyp. 4, 2012: Selʹskoe hozâjstvo. [Общеславянский лингвистический атлас. Серия лексико-словообразовательная. Bып. 4. 2012: Сельское хозяйство]. Red. Ferenčíková A. (vedecká redaktorka), Chochol M., Jenč H., Králik L’, Siatkowski J., Varbot Ž.Ž.,Žigo P. Bratislava: Slovenská akadémia vied – Jazykovedný ústav Ľudovíta Štúra, Univerzita Komenského – Filozofická fakulta.
Slovník jazyka staroslověnského. 1966–1997. Red. Kurz J., Hauptová Z. 1–4. Praha.
Slovnik staroukraïnsʹkoï movi XIV–XV st. 1977–1978. Red. Gumecʹka L.L. 1–2. Kiïv: «Naukova dumka». [Словник староукраїнської мови XIV–XV ст. 1977–1978. Pед. Гумецька Л.Л. 1–2. Київ: «Наукова думка»].
Slovnik ukraïnsʹkoï movi XVI–peršoï polovini XVII st. 1994–. Red. Grinčišin D.G. Lʹviv: Ìnstitut ukraïnoznavstva ìm. Ì. Krip`âkeviča NAN Ukraïni. [Словник української мови XVI–першої половини XVII ст. 1994–. Ред. Гринчишин Д. Г. Львiв: Інститут українознавства ім. І. Крип’якевича НАН України].
Słownik gwar polskich. 1977–. Oprac. przez Zakład Dialektologii Polskiej Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie pod kier. Mieczysława Karasia, od t. 2 pod kier. Jerzego Reichana, od t. 6 pod kier. Joanny Okoniowej, od t. 9 pod kier. Renaty Kucharzyk. Wrocław–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Instytut Języka Polskiego PAN.
Słownik języka polskiego XVII w. i 1. połowy XVIII wieku. 1999–. Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk. Kraków.
Słownik języka polskiego. 1861. Wypracowany przez Aleksandra Zdanowicza, Michała Bohusza Szyszkę i innych. 1–2. Wilno (tzw. Słownik wileński).
Słownik języka polskiego. 1908–1927. Red. Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiedzki W. 1–8. Warszawa: Kasa im. Mianowskiego (tzw. Słownik warszawski).
Słownik języka polskiego. 1958–1969. Red. Doroszewski W. 1–11. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Słownik mówionej polszczyzny północno-kresowej. 2017. Oprac. Grek-Pabisowa I., Ostrówka M., Jankowiak M. Warszawa.
Słownik polszczyzny XVI wieku. 1966–. Red. Mayenowa M.R. (Pepłowski F., Mrowcewicz K.). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Słownik staropolski. 1953–2004. Red. Urbańczyk S. 1–11. Warszawa–Kraków: Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk.
Smułkowa Elżbieta. Red. 2009. Brasławszczyzna. Pamięć i współczesność t. 2: Słownictwo dwujęzycznych mieszkańców rejonu (Słownik brasławski). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Zagórski Zygmunt. Red. 2008. Nazewnictwo geograficzne Poznania. Zbiór studiów. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk https://orcid.org/0000-0003-0339-0879
Uniwersytet Warszawski https://orcid.org/0000-0003-4362-9426