The Significance of Antitrinitarian Translations of the Bible into Polish in the Dialogue between the Polish-Lithuanian Commonwealth, Eastern and Western Europe

Sources

Commentaries on the Gospels by Tomasz Falconius Sprawy y słowa Jezusa Krystusa Syna Bożego / ku wieczney poćiesze wybranym Bożym napisane przez świadki y pisarze na tho od Boga zrządżone / a tu wykłady krotkiemi są obiaśnione (Brześć Litewski: [Cyprian Bazylik] 1566, 2°) (shelf marks: Kraków, Biblioteka Książąt Czartoryskich, Cim.787/III adl.; Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, XVI.F.4098 adl.) (= Falconius 1566).

Commentaries on the Acts of the Apostles by Tomasz Falconius Wtore księgi Lukasza świętego / ktorych napis iest / Dźieie abo Sprawy Apostolskie / krotkiemi wykłady obiaśnione (Brześć Litewski: [Cyprian Bazylik] 1566, 2°) (shelf marks: Kraków, Biblioteka Książąt Czartoryskich, Cim.788/III adl.; Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, F.4099 adl.) (= Falconius, Acts 1566).

Translations by Szymon Budny Kśięgi ktore po Grecku zową Apokryfa / to iest kryiome księgi. Nowy Testament z Greckiego na polski ięzyk s pilnosćią przełożony (Nieśwież: Daniel of Łęczyca 1570, 4°) (shelf marks: Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, XVI.Qu.2337) (= Budny 1570).

Biblia. To iest / kśięgi starego y nowego Przymierza / znowu z ięzyka Ebreyskiego / Grecskiego y Laćińskiego / na Polski przełożone (ed. Maciej Kawieczyński; [Nieśwież, Zasław or Uzda (?)]: Daniel of Łęczyca 1572, 4°) (shelf marks: Warszawa, Biblioteka Uniwersytecka, Sd.614.300; Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, XVI.Qu.2336; 2338; 2339; the printer used here about 91% of the edition of the New Testament and the Apocrypha from 1570 – no. 3) (= Budny 1572).

Nowy Testament znowu przełożony / a na wielu mieyscach za pewnemi dowodami odprzysad przez Simona Budnego ocżyśćiony / y krotkiemi przypiskami po kraioch obiaśniony. Przydane też są na końcu tegoż dostatecżnieysze przypiski / ktore każdey iak miarz odmiany przyczyny ukazuią (Łosk: [Daniel of Łęczyca] 1574, 8°) (shelf marks: Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, XVI.O.191; Kórnik, Biblioteka P.AN, Cim.O.261) (= Budny 1574).

Typographical variant of the edition 1574 with about 4.5% pages changed: [the New Testament translated by Szymon Budny (Łosk: Feliks Bolemowski about 1589, 8°)] (shelf mark: Warszawa, Biblioteka Narodowa, XVI.O.858) (= Budny 1589).

The New Testament, translated by Marcin Czechowic

NOWY TESTAMENT. To iest Wszytkie pisma nowego Przymierza / z Greckiego ięzyka na rzecz˙ Połską wiernie y szcżerze przełożone. Przydane iest rozne cżytanie na brzegach / ktore się w inszych kśięgach nayduie: y Reiestr na końcu ([Kraków]: Aleksander Rodecki 1577, 4°) (shelf mark: Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, XVI.Qu.1773) (= Czechowic 1577).

NOWY TESTAMENT. To iest Wszytkie pisma nowego Przymierza / z Greckiego ięzyka na rzecż Polską wiernie y szcżyrze przełożone ([Kraków]: Aleksander Rodecki 1594, 8°) (shelf marks: Kraków, Biblioteka Książąt Czartoryskich, Cim.1645/I; Kraków, Biblioteka Jagiellońska, Cim.550) (= Czechowic 1594).

The David Psalms, translated by Paweł Milejewski

[PSALMY Dawidowe / na modlitwy Chrześćijańskie przełożone. Przydana iest k temu rozmowa o modlitwie / y modlitwy ludźi świętych z Bibliey wybrane {unknown place and printer, about 1563–1578, probably 12°}] (lost) (= Milejewski 1563).

PSALMY Dawidowe / na modlitwy Chrześćijańskie przełożone. Przydana iest k temu rozmowa o modlitwie / y modlitwy ludźi świętych z Bibliey wybrane ([Kraków]: Aleksander Rodecki 1587, 12°) (shelf mark: Warszawa, Biblioteka Narodowa, XVI.O.409) (= Milejewski 1587).

The Racovian New Testament

Nowy TESTAMENT: To iest, WSZYTKIE PISMA NOWEGO Przymierza, z Greckiego ięzyka na Polski z nowu wiernie przełożone. Przez Niektore sługi Słowa Bożego, taiemnic niebieskich, y ięzykow do takiey prace potrzebnych wiadome, y Starsze tych Zborow, ktore wyznawaią, że nikt inszy, iedno Ociec Pana naszego Iezusa Christusa, iest onym iedynym Bogiem Izraelskim, a że on człowiek Iezus Nazaranski, ktory się z Panny narodził, a żaden inszy oprocz niego, abo prżed nim, iest iednorodzonym Synem Bozym (Raków: Sebastian Sternacki 1606, 4°) (shelf mark: Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, XVII-1472) (= Racovian 1606).

NOWY TESTAMENT: To iest, WSZYTKIE PISMA NOVVEGO PRZYMIER.ZA, z Greckiego ięzyka na Polski znovvu vviernie przełożone. Przez Niektore sługi Słowa Bożego / taiemnic niebieskich / y ięzykow do takiey prace potrzebnych wiadome / y Starsze tych zborow/ ktore wyznawaią / że nikt inszy / iedno Ociec Pana naszego Jezusa Christusa / iest onym iedynym Bogiem Jzraelskim, a że on człowiek Iezus Nazarański / ktory się z Panny narodził / a żaden inszy oprocz niego / abo prżed nim / iest iednorodzonym Synem Bozym (Raków: Sebastian Sternacki 1620, 12°) (shelf marks: Kraków, Biblioteka Książąt Czartoryskich, 25177/I; Cluj (Romania), Academia Annexa III (Collegium Unitariorum), R.1850; 1892) (= Racovian 1620).

Das Newe TESTAME.NT, Das ist / Alle Bücher des newen Bundes / welchen Gott durch Christum mit den menschen gemacht hat / Trewlich aus dem Griechischen ins Teutsche versetzet (Raków: [Sebastian Sternacki] 1630, 8°) (shelf mark: Kraków, Biblioteka Jagiellońska, 585302.I; Kr BKC 25074.I def.; Warszawa, Biblioteka Narodowa, XVII.2.1045; Wr BU 307910) (= Racovian 1630).

Nowy Testament, to iest wszytkie Pisma nowego Przymierza, z greckiego ięzyka na Polski znowu wiernie przełożone, przez niektore sługi Słowa Bożego, ięzykow do takięy prace potrzebnych wiadome, y Starsze tych Zborów, ktore wyznawaią, że nikt inszy, iedno Ociec Pana naszego Jezusa Christusa, iest onym iedynym Bogiem Izraelskim. a że on człowiek Jezus Nazarański, ktory się z Panny narodźił, a żaden inszy oprocz niego, abo przed nim, iest iednorodzonym Synem Bożym (Amsterdam: Jan Krelliusz 1686, 8°) (see: http://www.estreicher.uj.edu.pl/staropolska/baza/57640.html [access 22.12.2022]) (= Racovian 1686).

Proverbiorum Salomonis, translated by Józef Domaniewski

PROVERBIORUM SALOMONIS: versio Poëtica. Iosephi Domanevii (Lubecae Lithvanorum: Piotr Blast Kmita 1623, 4°) (shelf mark: Toruń, Książnica Kopernikańska, TN 23018 adl.) (= Proverbiorum 1623).

PRZYPOWIEŚĆI SALOMONOWE: Przekładania Iozefa Domaniewskiego (Lubcz nad Niemnem: Piotr Blast Kmita 1623, 4°) (shelf mark: Warszawa, Biblioteka Narodowa, XVII 3.5840) (= Przypowieści 1623).

Commentary on John 1:1–18 by Walenty Szmalc

[Krotki wykład na poczontek Ewanieliey Iana Świętego {Raków: Sebastian Sternacki 1607, 4°}] (lost; see Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny, 276, no. 230) (= Szmalc 1607).

Kurtze auslegung Uber den Anfang des Evangelii des Heiligen Iohannis. Durch eine Unterredung Gestellet / fur vier Iahren in Polnicher [!] sprache / nu aber auch in Deutscher / Durch VALENTINUM SMALCIUM GOTHANUM Lehrer der Gemeine zu Rakaw in klein Polen (Raków: [Sebastian Sternacki] 1611, 8°) (shelf mark: Kórnik, Biblioteka P.AN, 12705; Kraków, Biblioteka Książąt Czartoryskich, 29060.I) (= Szmalc 1611).

[Krotki wykład na poczontek Ewanieliey Iana Świętego {Raków: Sebastian Sternacki 1613, 4°}] (lost; see Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny, 276, no. 231) (= Szmalc 1613).

The New Testament, translated by Jakub Wujek (Catholic)

Nowy Testament Pana naszego IESVSA CHRISTVSA. Z nowu z Laćińskiego y z Gręckiego na Polskie wiernie a szczyrze przełożony: y Argumentami abo Summariuszami każdych Kśiąg / y Rozdźiałow / y Annotacyami po brzegach obiaśniony. Przydane są Nauki y Przestrogi mało nie za każdym Rozdźiałem: Porownanie Ewangelistow SS. Dźieie y drogi rozmaite Piotra y Pawła S. y Regestr rzeczy głownieyszych na końcu. Przez D. Iakvba Wvyka, Theologa Societatis Iesv. Z dozwoleniem Starszych. Pod rozsądek Kośćioła S. Powszechnego Rzymskiego wszytko niech podlęże (Kraków: Andrzej Piotrkowczyk 1593, 4°) (shelf marks: Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, XVI.Qu.3065; Kórnik, Biblioteka P.AN, Cim.Qu.2729) (= Wujek 1593).

Studies

Bock, F.S., Historia Antitrinitariorum, maxime Socinianismi et Socinianorum quorum auctores, promotores, coetus, templa, ministri, praeceptores, officinæ typographicæ, bibliothecæ [...] ex fontibus [...] recensentur (Regiomonti – Lipsiae: Hartung 1779) I/1.

Czerniatowicz, J., “Niektóre problemy naukowe grecystyki w pracach biblistów polskich XVI i XVII w.,” J. Czerniatowicz, Teksty greckie a polskie przekłady (Wrocław – Warszawa – Kraków: Ossolineum 1969).

Drozd, A., “Wpływy chrześcijańskie na literaturę Tatarów w dawnej Rzeczypospolitej: Między antagonizmem a symbiozą,” Pamiętnik Literacki 88/3 (1997) 3–34.

Estreicher, K., Bibliografia polska (Kraków: Akademia Umiejętności 1894) XIII.

Frick, D.A., “Anglo-Polonica: The Rheims New Testament of 1582 and the Making of the Polish Catholic Bible,” The Polish Review 36/1 (1991) 47–67.

Frick, D.A., “The Biblical Philology of Szymon Budny: Between East and West,” Biblia to jest Księgi Starego i Nowego Przymierza. In der Übersetzung des Simon Budny. Nieśwież, Zasław 1571–1572. Księgi Nowego Przymierza (eds. H. Rothe – F. Scholz; Biblia Slavica. Serie 2.

Polnische Bibeln 3; Paderborn et al.: Schöningh 1994) 305–349.

Górski, K., Studia nad dziejami polskiej literatury antytrynitarskiej XVI w. (Kraków: Polska Akademia Umiejętności 1949).

Grabowski, T., Literatura ariańska w Polsce 1560–1660 (Kraków: Akademia Umiejętności 1908).

Kamieniecki, J., Szymon Budny – zapomniana postać polskiej reformacji (Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego 2002).

Kamieniecki, J., “Zapiski językowe Szymona Budnego (Stary Testament),” Rozprawy Komisji Językowej WTN 21 (1995) 145–153.

Kawecka-Gryczowa, A., Ariańskie oficyny wydawnicze Rodeckiego i Sternackiego (Wrocław et al.: Ossolineum 1974).

Kawecka-Gryczowa, A., Z dziejów polskiej książki w okresie Renesansu. Studia i materiały (Wrocław: Ossolineum 1975).

Koryl, J., “Hermeneutyka braci polskich. Wprowadzenie,” Antytrynitaryzm w Pierwszej Rzeczypospolitej w kontekście europejskim. Źródła – rozwój – oddziaływanie (eds. M. Choptiany – P. Wliczek; Kultura Pierwszej Rzeczypospolitej w Dialogu z Europą. Hermeneutyka Wartości 10; Warszawa: Uniwersytet Warszawski 2017) 219–261. (Crossref)

Kot, S., “Budny Szymon,” Polski słownik biograficzny (eds. W. Konopczyński et al.; Kraków: Polska Akademia Umiejętności 1937) III, 96–99.

Kot, S., “Czechowic Marcin,” Polski słownik biograficzny (eds. W. Konopczyński et al.; Kraków: Polska Akademia Umiejętności 1938) IV, 307–309.

Kulwicka-Kamińska, J., Kształtowanie się polskiej terminologi muzułmańskiej. Na podstawie piśmiennictwa religijnego Tatarów litewsko-polskich (Prace Wydziału Filologiczno-Filozoficznego 37/1; Toruń: TNT 2004).

Kwilecka, I., “Biblia brzeska – jej dzieje i znaczenie,” Nauka 3 (2006) 111–121.

Kwilecka, I., “Die Brester Bibel: Kulturgeschichtliche und sparchliche Fragen der Übersetzung,” Księgi Nowego Testamenyu – Kommentare (eds. H. Rothe – F. Scholz; Biblia Slavica. Serie 2. Polnische Bibeln 2; Paderborn et al.: Schöningh 2001) II, 1486–1660.

Kwilecka, I., “Staropolskie przekłady Biblii i ich związki z biblistyką europejską: Zarys problematyki,” Biblia a kultura Europy (eds. M. Kamińska – E. Małek; Łódź: Uniwersytet Łódzki 1992) II, 272–293.

Merczyng, H., Szymon Budny jako krytyk tekstów biblijnych (Kraków: Akademia Umiejętności 1913).

Misiurek, J., “Falconius, Sokół, Sokołowicz,” Encyklopedia katolicka (eds. L. Bieńkowski et al.; Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL 1989) V, 21–22.

Moszyński, L., “Biblia Szymona Budnego. Charakterystyka przekładu,” Biblie staropolskie. Teksty wykładów wygłoszonych na sympozjum naukowym zorganizowanym przez Komisję Slawistyczną Oddziału Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu 28 października 2002 roku (ed. I. Kwilecka; Poznań: PAN 2003) 41–48.

Moszyński, L., “Zur Sprache der Bibelübersetzung Szymon Budnys von 1572,” Biblia, to jest Księgi Starego i Nowego Przymierza. In der Übersetzung des Simon Budny. Nieśwież, Zasław 1571–1572. Księgi Nowego Przymierza… [Kommentare] (eds. H. Rothe – F. Scholz; Biblia Slavica. Serie 2. Polnische Bibeln 3; Paderborn et al.: Schöningh 1994) 351–415.

Nicko-Stępień, P., “Louvain Edition of the Vulgate and the New Testament in the Translation by Jakub Wujek from 1593 Study of Matthew 16:13–20,” Odrodzenie i Reforamcja w Polsce 61/Special Issue (2017) 147–166. DOI: https://doi.org/10.12775/OiRwP.2017.SI.07. (Crossref)

Nicko-Stępień, P., Nowy Testament w tłumaczeniu ks. Jakuba Wujka z 1593 roku. Studium wykorzystania źródeł na przykładzie tekstów Piotrowych (Doctoral dissertation; Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu; Wrocław 2018).

Pietkiewicz, R., Biblia Polonorum. Historia Biblii w języku polskim. I. Od początku do 1638 roku (Poznań: Pallottinum 2016).

Pietkiewicz, R., “Hebraica veritas in the Brest Bible,” Reformation & Renaissance Review 17/1 (2015) 44–62. DOI: https://doi.org/10.1179/1462245915Z.00000000068. (Crossref)

Pietkiewicz, R., In Search of ‘the Genuine Word of God.’ Reception of the West-European Christian Hebraism in the Polish-Lithuanian Commonwealth in the Renaissance (Refo500 Academic Studies 73; Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 2020). (Crossref)

Pietkiewicz, R., “Nowe ‘pilne weźrzenie’ w biblijne przekłady Szymona Budnego,” Abychmy w ten przekład pilnie weźrzeli. Wobec tłumaczenia tekstów dawnych (ed. A. Bielak; Warszawa: Uniwersytet Warszawski 2014) 129–146.

Pietkiewicz, R., “Polskie antytrynitarskie przekłady Biblii w dialogu Pierwszej Rzeczypospolitej ze wschodnią i zachodnią Europą,” Antytrynitaryzm w Pierwszej Rzeczypospolitej w kontekście europejskim. Źródła – rozwój – oddziaływanie (eds. M. Choptiany – P. Wliczek; Kultura Pierwszej Rzeczypospolitej w Dialogu z Europą. Hermeneutyka Wartości 10; Warszawa: Uniwersytet Warszawski 2017) 262–286. (Crossref)

Pollak, R., Bibliografia literatury polskiej. Nowy Korybut. II. Piśmiennictwo staropolskie ([s.l.]: Państwowy Instytut Wydawniczy 1964).

Półćwiartek-Dremierre, D., “Humanizm i reformacja. Dialog wartości w polsko-francuskich stosunkach literackich i kulturalnych od XV do końca XVI wieku,” W przestrzeni południa. Kultura Pierwszej Rzeczypospolitej wobec narodów romańskich: estetyka, prądy i style, konteksty kulturowe (ed. M. Hanusiewicz-Lavallee; Kultura Pierwszej Rzeczypospolitej w Dialogu z Europą. Hermeneutyka Wartości 2; Warszawa: Uniwersytet Warszawski 2016) 200–257. (Crossref)

Rollo, A., “Problemi e prospettive della ricerca su Manuele Crisolora,” Manuele Crisolora e il ritorno del greco in occidente (eds. R. Maisano – A. Rollo; Napoli: Istituto Universitario Orientale 2002) 31–85.

Rosenthal, H., “Budny, Simon,” Jewish Encyclopaedia, http://www.jewishencyclopedia.com/articles/3801-budny-simon (access 22.11.2022).

Rubik, T., “Czy Jakub Wujek znał angielski? ‘Nowy Testament’ z 1593 roku i angielskie źródło jego paratekstu,” Pamiętnik Literacki 109/4 (2018) 236–250. DOI: https://doi.org/10.18318/pl.2018.4.15. (Crossref)

Simon, R., Histoire critique du texte du Vieux Testament (Paris: Billaine 1678).

Simon, R., Histoire critique du texte du Nouveau Testament (Rotterdam: Leers 1689).

Smeraka, W., “Wstęp,” Nowy Testament w przekładzie Ks. Dr Jakvba Wvika T.J. z roku 1593 (ed. W. Smereka; Kraków: Polskie Towarzystwo Teologiczne 1966) VII–XLVIII.

Szczucki, L., Marcin Czechowic (1532–1613). Studium z dziejów antytrynitaryzmu polskiego XVI wieku (Warszawa: PWN 1964).

Tarėlka, M.U. – Synkova, I.A., Adkulʹ pajšli idaly. Pomnik rėlihijna-palemičnaj litaratury z rukapisnaj spadčyny tataraŭ Vjalikaha Knjastva Litoŭskaha (Minsk: Tėchnalohija 2009).