Bóg jako źródło moralności. Intuicje św. Augustyna w "Wyznaniach" 7.10–11 w kontekście dyskusji z tradycją starożytną
Abstrakt
W artykule przedstawiam relacje Boga/bogów wobec moralności zarówno w greckiej religii i filozofii, jak i w poglądach św. Augustyna na podstawie rozróżnień uczynionych przez Johna Hare’a. Twierdzę, że intuicje Augustyna istotnie dopełniają koncepcję Boga jako źródła moralności obecną zarówno w starożytnej tradycji filozoficznej, jak i religijnej. W pierwszej części artykułu ukazuję relację bogów greckiej religii ludowej do moralności i stwierdzam, że bycie gwarantem moralności nie wymagało od nich posiadania wzorcowego charakteru moralnego. Następnie pokazuję, że zmiana tego zjawiska miała miejsce w epoce sokratejskiej. Bóg/bogowie Sokratesa, Platona czy Arystotelesa nabierają cech doskonałościowych i to sankcjonuje ich moc kształtowania moralności. W ramach tych koncepcji zrodziła się idea upodobnienia się do Boga/bogów i naśladowania wzorca charakterologicznego poprzez wykonywanie działań, które wykonuje Bóg (poznawanie, doskonałość moralna). Bóg, zwłaszcza rozumiany filozoficznie, był traktowany również jako cel oraz przedmiot uszczęśliwiający. W ostatniej części artykułu analizuję koncepcję św. Augustyna. Pokazuję, że oprócz tego, że Bóg jest prawodawcą oraz uszczęśliwiającym celem ostatecznym z tego powodu, że stwarza istoty do Niego podobne, jest źródłem moralności nie tylko jako wzorzec charakterologiczny, ale przede wszystkim jako istota stwórcza. Ukazuję, że zło moralne jest odwróceniem się sprawcy od Boga i załamaniem ontologicznego porządku. W artykule przedstawiam możliwe interpretacje wyrażenia regio dissimilitudinis oraz tekstualne źródła tego pojęcia. Ukazuję również te aspekty poglądów Augustyna, które istotnie uzupełniają i przekraczają model neoplatoński w Wyznaniach 7.10–11.
Słowa kluczowe:
Bóg, źródło moralności, Sokrates, Platon, Arystoteles, św. Augustyn, regio dissimilitudinis, neoplatonizmBibliografia
Aristoteles, Ethica eudemia, tł. pol. W. Wróblewski: Arystoteles, Etyka eudemejska (Arystoteles Dzieła Wszystkie 5; Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1996).
Aristoteles, Ethica nicomachea, tł. pol. D. Gromska: Arystoteles, Etyka nikomachejska (Arystoteles Dzieła Wszystkie 5; Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1996).
Aurelius Augustinus, Confessiones, tł. niem. W. Thimme: Augustinus, Bekenntnisse (Düsseldorf – Zürich: Artemis & Winkler 2004).
Aurelius Augustinus, Confessiones, tł. pol. Z. Kubiak: Św. Augustyn, Wyznania (Kraków: Znak 1987).
Aurelius Augustinus, De trinitate, tł. pol. M. Stokowska: Św. Augustyn, O Trójcy Świętej (Kraków: Znak 1996).
Biblia Sacra iuxta vulgatam versionem (red. R. Weber – R. Gryson) (Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft 2007).
Bibliorum Sacrorum Latinae versiones antiquae, seu Vetus Italica (red. P. Sabatier) (Parisiis: Apud Franciscum Didot 1751) II/1.
Courcelle, P., „Tradition Neo-Platonicienne et Traditions Chretiennes de la region de Dissemblance (Platon, Politique, 273d)”, Archives d’histoire doctrinale et littéraire du Moyen Age 24 (1957) 5–33.
Eliade, M., Historia wierzeń i idei religijnych. I. Od epoki kamiennej do misteriów eleuzyńskich (Warszawa: Pax 1988).
Euripides, Bellerophon, tł. pol. J. Łanowski: Eurypides, „Bellerofont”, Tragedie (Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1980).
Gilson, E., „Regio dissimilitudinis de Platon a saint Bernard de Clairvaux”, Mediaeval Studies 9/1 (1947) 108–130. (Crossref)
Hare, J., God and Morality. A Philosophical History (Chichester: Blackwell 2007). (Crossref)
Herbut, J., „Religia”, Leksykon filozofii klasycznej (red. J. Herbut) (Lublin: TN KUL 1997) 466.
Heubeck A., „Introduction to Homer’s Odyssey”, A Commentary on Homer’s Odyssey (A. Heubeck – S. West – J.B. Hainsworth) (Oxford: Clarendon Press 1988) 22–23.
Jaeger, W., Teologia wczesnych filozofów greckich (Kraków: Homini 2007).
Kahn, C.H., Platon i dialog postsokratyczny (Warszawa: Teologia Polityczna 2021).
Kalligas, P., The Enneads of Plotinus. A Commentary (Princeton, NJ – Oxford: Princeton University Press 2014) I. (Crossref)
Kenney, J.P., The Mysticism of Saint Augustin. Re-Reading the Confessions (New York: Routledge 2005). (Crossref)
Legutko, R., Filozofia presokratyków. Od Talesa do Demokryta (Kraków: Ośrodek Myśli Politycznej 2020).
Legutko, R., Sokrates. Filozofia męża sprawiedliwego (Poznań: Zysk i S-ka 2013).
Lloyd-Jones, H., The Justice of Zeus (Berkeley, CA: California University Press 1971).
McGinn, B., The Presence of God. A History of Western Christian Mysticism. I. The Foundations of Mysticism (New York: Crossroad 1991).
Mikalson, J.D., Greek Popular Religion in Greek Philosophy (Oxford: Oxford University Press 2010). (Crossref)
Plato, Apologia Socratis, tł. pol. W. Witwicki: Platon, Obrona Sokratesa (Warszawa: PWN 1982).
Plato, Euthyphron, tł. pol. W. Witwicki: Platon, Eutyfron (Warszawa: PWN 1982).
Plato, Ion, tł. pol. W. Witwicki: Platon, Ion (Kęty: Wydawnictwo Derewiecki 2021).
Plato, Leges, tł. pol. D. Zygmuntowicz: Platon, Prawa (Kęty: Derewiecki 2017).
Plato, Phaedrus, tł. pol. L. Regner: Platon, Fajdros (Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1993).
Plato, Politia, tł. pol. W. Witwicki: Platon, Państwo (Warszawa: Wydawnictwo AKME 1991).
Plato, Politicus, tł. pol. W. Witwicki: Platon, Polityk (Kęty: Derewiecki 2021).
Plato, Theaetetus, tł. pol. W. Witwicki: Platon, Teajtet (Warszawa: PWN 1959).
Plotinus, Enneades, tł. pol. A. Krokiewicz: Plotyn, Enneady (Warszawa: PWN 1959) I.
Plotinus, Plotini Opera. I. Porphyrii vita Plotini. Enneades I–III (red. P. Henry – H.-R. Schwyzer) (Oxonii: Clarendon 1964).
Reale, G., Historia filozofii starożytnej. I. Od początków do Sokratesa (Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL 1993).
Taylor, A.E., „Regio dissimilitudinis”, Archives d’histoire doctrinale et littéraire du Moyen Age 9 (1934) 305–306.
TeSelle, E., „‘Regio Dissimilitudinis’ in the Christian Tradition and its Context in Late Greek Philosophy”, Augustinian Studies 6 (1975) 153–179. (Crossref)
TeSelle, E., „Looking for Home: Travel As Metaphor in Augustine”, Annali d’italianistica 14 (1996) 103–120.
Zygmuntowicz, D., „O Platońskiej i Nietzscheańskiej wiedzy tragicznej”, Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria 14/3 (2005) 145–158.
Uniwersytet Gdański
dr hab. Martyna Koszkało, prof. UG - Kierownik Zakładu Historii Filozofii Starożytnej, Średniowiecznej i Nowożytnej, Instytutu Filozofii, Wydziału Nauk Społecznych UG. Zainteresowania badawcze: historia filozofii starożytnej i średniowiecznej, filozofia Boga. Autorka monografii Indywiduum i jednostkowienie. Analiza wybranych tekstów Jana Dunsa Szkota (2003), Natura woli. Wolność a konieczność. Stanowisko Jana Dunsa Szkota na tle koncepcji św. Augustyna, św. Anzelma z Canterbury i św. Tomasza z Akwinu (2019), artykułów dotyczących filozofii Boga, metafizyki i etyki Jana Dunsa Szkota, historii pojęcia wolnej woli, scholastyki nowożytnej, haseł encyklopedycznych z zakresu filozofii średniowiecznej w Powszechnej Encyklopedii Filozofii i tłumaczeń z łaciny.
Adres do korespondencji: ul. Bażyńskiego 4, 80-309 Gdańsk; e-mail: martyna.koszkalo@ug.edu.pl
https://orcid.org/0000-0002-1475-4319Licencja
Autor/Autorzy udziela/ją Licencjobiorcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji, zgodnie z postanowieniami załącznika: LICENCJA NA KORZYSTANIE Z UTWORU
