„Bóg stworzył wszystko dla człowieka”? Zderzenie kosmocentryzmu z antropocentryzmem w późnoantycznej wizji świata stworzonego
Mieczysław Paczkowski
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu , PolskaAbstrakt
Spojrzenie na chrześcijańskie podejście do przyrody wymaga zanalizowania wzajemnych relacji pomiędzy koncepcjami antropocentryzmu i kosmocentryzmu. Obie te wizje rzeczywistości wydają się być kluczem do całościowego ujęcia relacji człowiek – natura. Chrześcijański antropocentryzm często jest obwiniany o to, że stał się przyczyną obecnego kryzysu ekologicznego. Wyznawcy Chrystusa są oskarżeni o niszczenie harmonii świata i jego zasobów. Jednak chrześcijański antropocentryzm nie był najwyższą i niezależną zasadą. Chrześcijaństwo musiało skonfrontować się z wizją natury i człowieka propagowaną przez filozofię grecką i rzymski realizm. Pisarzom Kościoła nasza cywilizacja zawdzięcza niezwykle cenne rozważania o dobroci i pięknie stworzenia. Według perspektywy patrystycznej człowiek zajmuje najważniejsze miejsce w świecie przyrody, lecz nie jest to pozycja despoty, który ma nieograniczone prawo do eksploatowania zasobów naturalnych. Istota ludzka, należąca do porządku stworzenia, ma specyficzną misję i obowiązki wobec widzialnego świata. Człowiek stanowi jakby pomost pomiędzy stworzeniami a Bogiem, jest jakby kapłanem liturgii kosmicznej. U Ojców Kościoła można było zauważyć odnośniki biblijne, przede wszystkim do Rdz i Rz 8,18-22. W przypadku perykopy pawłowej ma się do czynienia z podwójną tendencją interpretacyjną: antropologiczną i kosmologiczną. Ojcowie Wschodu, nawiązując do podziwu okazywanego siłom natury w cywilizacji greckiej, preferowali interpretację kosmologiczną. Z kolei na łacińskim Zachodzie na plan pierwszy wysuwała się kwestia podporządkowania ziemskiego istnienia wyższym zasadom, jakimi były teocentryzm i chrystocentryzm. W ten sposób cała rzeczywistość widzialna została przez chrześcijaństwo przemyślana i głęboko ubogacona.
Słowa kluczowe:
patrystyka, antropocentryzm, kosmocentryzm, stworzenie, człowiek, przyroda, ekologia (w starożytności)Bibliografia
Ad Diognetum (red. H.I. Marrou) (SCh 33 bis; Paris: Cerf 1951); tł. polskie: M. Starowieyski, Pierwsi świadkowie. Pisma ojców apostolskich (tł. A. Świderkówna) (Biblioteka Ojców Kościoła 10; Kraków: Wydawnictwo M 1998).
Ambrosius, Hexaemeron [w:] Sant’Ambrogio, I sei giorni della creazione (intr., trad. e note G. Banterle) (Opera Omnia di Sant'Ambrogio 1; Milano: Biblioteca Ambrosiana – Roma: Città Nuova Editrice 1996); tł. polskie: Ambroży, Hexaemeron (tł. W. Szołdrski) (Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy 4; Warszawa: ATK 1969).
Ambrosiaster, In Epistolam Beati Pauli ad Romanos (red. H.I. Vogels) (CSEL 81/1; Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften 1966); tł. polskie: Ambrozjaster, Komentarz do listu św. Pawła do Rzymian (tł. J. Sulowski) (Źródła Myśli Teologicznej 19; Kraków: WAM 2000).
Apophtegmata Patrum (PG 65,71-440); tł. polskie: Apoftegmaty Ojców Pustyni (tł. M. Kozera) (Źródła Monastyczne 9; Kraków – Tyniec: Wydawnictwo Benedyktynów 2006) II.
Aristides, Apologia (red. M.J. Pierre – B. Outtier – B. Pouderon) (SCh 470; Paris: Cerf 2003).
Aristoteles, Metaphysica (red. A.I. Bekker) (Aristotelis opera 8; Oxford: Oxford University Press 1837); tł. polskie: Arystoteles. Metafizyka (tł. K. Leśniak) (Warszawa: PWN 2009).
Aristoteles, Politica [w:] Aristotelis Opera omnia. Continens Organon, Rhetoricen, Poeticen, Politica (red. A.F. Didot) (Paris 1848); tł. polskie: Arystoteles, Polityka (tł. L. Piotrowicz) (Warszawa: PWN 2010).
Athenagoras, Rogatio pro christianis, (red. B. Pouderon) (SCh 379; Paris: Cerf 1992); tł. polskie: Atenagoras, Prośba za chrześcijanami (tł. S. Kalinkowski) (Warszawa: PAX 1985).
Augustinus, Confessiones [w:] Opere di Sant’Agostino. Le Confessioni (red. M. Pellegrino – C. Carena) (NBA 1; Roma: Città Nuova 1975); tł. polskie: Augustyn, Wyznania (tł. Z. Kubiak) (Warszawa: PAX 1982).
Augustinus, De civitate Dei [w:] Opere di Sant’Agostino. La città di Dio (red. D. Gentili) (NBA 5C; Roma: Città Nuova 1989); tł. polskie: Augustyn, Państwo Boże (tł. W. Kubicki) (Biblioteka Europejska; Kęty: Antyk 1998).
Augustinus, De diversis quaestionibus octoginta tribus (PL 40,11-100); tł. polskie: Augustyn, Księga osiemdziesięciu trzech kwestii (tł. I. Radziejowska) (Ad Fontes 26; Kęty: Marek Derewiecki 2012).
Augustinus, De Trinitate [w:] Opere di Sant’Agostino. La Trinità (red. A. Trapé – M.F. Sciacca – G. Beschin) (NBA 4; Roma: Città Nuova 1970); tł. polskie: Augustyn, O Trójcy Świętej (tł. M. Stokowska) (Biblioteka Filozofii Religii; Kraków: Znak 1996).
Augustinus, Soliloquia [w:] Opere di Sant’Agostino. Opuscoli spirituali (red. A. Trapé – M.F. Sciacca – G. Beschin) (NBA 3/1; Roma: Città Nuova 1970); tł. polskie: Solilokwia i inne dialogi o duszy (tł. A. Świderkówna) (Biblioteka Gazety Wyborczej. Wielcy filozofowie 7; Warszawa: PWN 2010).
Basilius Caesariensis, Homiliae in Hexaemeron I-IX (red. S. Giet) (SCh 26; Paris: Cerf 21968).
Benedictus Nursinus, Regula (red. A. de Vogüé) (SCh 182, II; Paris: Cerf 1972); tł. polskie: Grzegorz Wielki, Reguła świętego Benedykta. Dialogi 2 (tł. A. Świderkówna) (Kraków – Tyniec: Wydawnictwo Benedyktynów 2010).
Cicero, De natura deorum (red. J. Bickersteth – J.H Swainson) (Cambridge – London: Harvard University Press 1880-1885) I-III; tł. polskie: Marcus Tullius Cicero, O naturze bogów, O wróżbiarstwie, O przeznaczeniu (tł. W. Kornatowski) (Biblioteka Klasyków Filozofii; Warszawa: PWN 1960).
Cirillus Hierosolymitanus, Catecheses [w:] Cyrilli Hierosolymitani archiepiscopi opera quae supersunt omnia (red. W.K. Reischl – J. Rupp) (Monachium: Lentnerianae 1848-1860) I-II; tł. polskie: Cyryl Jerozolimski, Katechezy przedchrzcielne i mistagogiczne (tł. W. Kania) (Biblioteka Ojców Kościoła 14; Kraków: Wydawnictwo „M” 2000).
Clemens Alexandrinus, Paedagogus [w:] Clemens Alexandrinus, Protrepticus und Paedagogus (red. O. Stählin) (GCS 12; Leipzig: J.C. Hinrichs 1905); tł. polskie: Klemens Aleksandryjski, Wychowawca (tł. M. Szarmach) (Toruń: Wyd. Naukowe UMK 2012).
Clemens Alexandrinus, Stromata [w:] Clemens Alexandrinus, Stromata (I-VI) (red. O. Stählin) (GCS 15; Leiptzig: J.C. Hinrichs 1906); tł. polskie: Klemens Aleksandryjski, Kobierce zapisków filozoficznych dotyczących prawdziwej wiedzy (tł. J. Niemirska-Pliszczyńska) (Warszawa: PAX 1994) II.
Clemens Romanus, Epistula ad Corinthios (red. A. Jaubert) (SCh 167; Paris: Cerf 1971); tł. polskie: Pierwsi świadkowie. Pisma Ojców Apostolskich (tł. A. Świderkówna) (Biblioteka Ojców Kościoła 10; Kraków: Wydawnictwo „M” 2010).
Ephrem Syrus, Hymni de risurrectione [w:] Éphrem de Nisibe. Hymnes pascales (red. F. Cassingena-Trévedy) (SCh 502; Paris: Cerf 2006); tł. polskie: Efrem – Cyryllonas – Balaj, Wybrane pieśni i poematy syryjskie (tł. W. Kania) (Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy 11; Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej 1973).
Gregorius Nazianzenus, Orationes (red. J. Bernardi) (SCh 309; Paris: Cerf 1983); (red. P. Gallay) (SCh 250; Paris: Cerf 1978) 32-37; (red. P. Gallay – C. Moreschini) (SCh 318; Paris: Cerf 1985); tł. polskie: Grzegorz z Nazjanzu, Mowy wybrane (Warszawa: PAX 1967).
Gregorius Nyssenus, Contra fatum [w:] Gregorio di Nissa. Contro il fato (red. M. Baldini) (BibliotecaPatristica 41; Bolonia: Edizioni DehonianeBologna 2003); tł. polskie: Grzegorz z Nyssy, Wybór pism (tł. W. Kania) (Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy 14; Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej 1974).
Gregorius Nyssenus, De hominis opificio (PG 44,123-256); tł. polskie: Grzegorz z Nyssy, O stworzeniu człowieka (tł. M. Przyszychowska) (Źródła Myśli Teologicznej 39; Kraków: WAM 2006).
Gregorius Nyssenus, Oratio catechetica magna (PG 45,10-106).
Hieronymus, Commentarius in Ecclesiasten (PL 23,1009-1116); tł. polskie: Hieronim, Komentarz do Księgi Eklezjastesa (tł. K. Bardski) (Biblioteka Ojców Kościoła 5; Kraków: Wydawnictwo „M” 1995).
Hippolytus, Refutatio omnium haeresium [w:] Hippolytus Werke. Bd. 3 (red. P. Wendland) (GCS 26; Leipzig: J.C. Hinrichs 1916).
Ioannis Stobaei Eclogarum physicarum et ethicarum (red. A. Meineke) (Lipsiae: Teubner 1860-1864) I-II.
Irenaeus, Adversus haereses (red. A. Rousseau – L. Doutreleau – B. Hemmerdinger – Ch. Mercier) (SCh 263-264; Paris: Cerf 1979) V; (SCh 152-153; Paris: Cerf 1969) I.
Isaac Syrus, Tractatus, [w:] Isaac le Syrien. Œuvres spirituelles. Les 86 discours ascétiques. Les lettres (red. J. Touraille) («Théophanie». Textes; Paris: Desclée de Brouwer 1981).
Johannes Chrysostomus, Ad populum Antiochenum (PG 49,15-222).
Johannes Chrysostomus, De resurrectione D.N. Jesu Christi, [w:] Jean Chrysostome. Homélies sur la Résurrection, l’Ascension et la Pentecôte (red. N. Rambault) (SCh 561; Paris: Cerf 2013) I.
Johannes Chrysostomus, Expositio in Psalmos (PG 55,35-526).
Johannes Chrysostomus, Homiliae in Genesin (red. L. Brottier) (SCh 433; Paris: Cerf 1998).
Johannes Chrysostomus, In epistulam ad Ephesios (PG 62,9-176).
Johannes Chrysostomus, In epistulam ad Romanos (PG 60,13-184); tł. polskie: Jan Chryzostom, Homilie na List św. Pawła do Rzymian (tł. T. Sinko) (Kraków: WAM 1995) I.
Johannes Chrysostomus, In I ad Timotheum (PG 62,599-662).
Justinus, Apologia (red. Ch. Munier) (SCh 507; Paris: Cerf 2006); tł. polskie: Pierwsi apologeci greccy. Kwadratus, Arystydes z Aten, Aryston z Pelli, Justyn Męczennik, Tacjan Syryjczyk, Milcjades, Apolinary z Hierapolis, Teofil z Antiochii, Hermiasz (tł. L. Misiarczyk; oprac. J. Naumowicz) (Biblioteka Ojców Kościoła 24; Kraków: Wydawnictwo „M” 2004).
Justinus, Dialogus cum Tryphone Judaeo [w:] Iustini Martyris Dialogus cum Tryphone (red. M. Marcovich) (Patristische Texte und Studien 47; Berlin – New York, NY: De Gruyter 1997); tł polskie: Justyn Męczennik, Dialog z Żydem Tryfonem (tł. L. Misiarczyk) (Warszawa: Wydawnictwo UKSW 2012).
Lactantius, De ira Dei (red. Ch. Ingremeau) (SCh 289; Paris: Cerf 1982).
Lucretius, De rerum natura (tłum. W.H.D. Rouse) (Loeb Classical Library 181; Cambridge, MA: Harvard University Press 1997).
Maximus Confessor, Epistulae (PG 91,364-649).
Maximus Confessor, Mystagogia (PG 91,657-718).
Minucius Felix, Octavius (Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana; Leipzig: B.G. Teubner 1982).
Nemesius Emesenus, De natura hominis (red. M. Morani) (Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana; Berlin: de Gruyter 2013).
Origenes, Contra Celsum (red. M. Borret) (SCh 150; Paris: Cerf 1969); tł. polskie: Orygenes, Przeciw Celsusowi (tł. S. Kalinkowski) (Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej 1986).
Origenes, De principiis, red. H. Crouzel – M. Simonetti (SCh 252-253; Paris: Cerf 1978); tł. polskie: Orygenes, O zasadach (tł. S. Kalinkowski) (Źródła Myśli Teologicznej 1; Kraków: WAM 1996) I-II.
Origenes, Expositio quarumdam propositionum ex Epistola ad Romanos [w:] Origène. Commentaire sur l’épître aux Romains (red. C.P. Hammond Bammel) (SCh 543; Paris 2011) III; tł. polskie: Orygenes, Komentarz do listu św. Pawła do Rzymian (tł. S. Kalinkowski) (Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy 57; Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej 1993).
Origenes, Homiliae in Genesim (red. L. Doutreleau) (SCh 7; Paris: Cerf 1976); tł. polskie: Orygenes, Homilie o Księdze Rodzaju (tł. S. Kalinkowski) (Źródła Myśli Teologicznej 64; Kraków: WAM 2012).
Philo Alexandrinus, De Cherubim [w:] Philo (red. F.H. Colson – G.H. Whitaker) (Loeb Classical Library 227; Cambridge, MA: Harvard University Press 1968) II.
Philo Alexandrinus, De incorruptibilitate mundi [w:] Philonis Judaei Opera Omnia (red. K.E. Richter) (Bibliotheca Sacra Patrum Ecclesiae Graecorum 6; Lipsiae: E.B. Schwickerti 1829).
Philo Alexandrinus, De opificio mundi (red. F.H. Colson – G.H. Whitaker) (Loeb Classical Library 226; London: William Heinemann Ltd.; Cambridge, MA: Harvard University Press 1962) I, 6-137; tł. polskie: Filon Aleksandryjski, Pisma (tł. L. Joachimowicz) (Warszawa: Pax 1986) I, 33-81.
Philo Alexandrinus (red. F.H. Colson – G.H. Whitaker) Philo in Ten Volumes (and Two Supplementary Volumes) (The Loeb Classical Library 226; 227; 247; 261; 275; 289; 320; 341; 363; 379; 381; 401; Cambridge, MA: Harvard University Press 1949-1971) I-X.
Plato, Respublica [w:] Platonis Opera (red. J. Burnet) (Oxford: University Press 1903); tł. polskie: Platon, Państwo (tł. W. Witwicki) (Warszawa: PIW 1958).
Plato, Theaetetus [w:] The Theaetetus of Plato (red. L. Campbell) (Oxford: University Press 1861); tł. polskie: Platon, Teajtet (tł. W. Witwicki) (Warszawa: PWN 1959).
Plato, Timaeus (red. R.D. Archer-Hind) (London: Macmillan 1888); tł. polskie: Platon, Timajos (tł. P. Siwek) (Warszawa: PWN 1986).
Plinius Secundus, Naturalis historia. Libri XXIII-XXXII (red. C. Mayhoff) (Lipsiae: Teubner 1878 – 1880 – 1897) IV-VI.
Plotinus, Enneades [w:] Plotin, Ennéades, t. 1: 1re Ennéade, t. 3: 3e Ennéade (red. E. Bréhier) (Paris: Cerf 72003); tł. polskie: Plotyn, Enneady (tł. A. Krokiewicz) (Warszawa: Akme 2001-2004) I-III.
Plutarchus, De tuenda sanitate praecepta [w:] Plutarch’s Moralia (red. F.C. Babbitt) (Cambridge: Harvard University Press 1962) II; tł. polskie: Plutarch, „Zalecenia w trosce o zdrowie” (tł. M. Szarmach), Symbolae Philologorum Posnaniensium Graecae et Latinae 18 (2008) 175-195.
Plutarchus, Moralia [w:] Plutarchus. Moralia (red. G.N. Bernardakis) (Lipsiae: Teubner 1888-1896); tł. polskie: Plutarch, Moralia (tł. Z. Abramowiczówna) (Biblioteka Narodowa, seria II, nr 86; Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1954).
Publius Vergilius Maro, Aeneis [w:] Bucoliques, Géorgiques, Énéide (H. Goelzer) (Vergili Maronis Opera; Paris: Garnier 1895); tł. polskie: Publiusz Wergiliusz Maro, Eneida (tł. T. Karyłowski) (Arcydzieła Kultury Antycznej; Wrocław – Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 2004).
Simplicius, In Aristotelis Categorias commentarium (red. C. Kalbfleisch) Simplicii in Categorias commentarium (Berlin: G. Reimeri 1907) VII.
Simplicius, In Aristotelis Physicorum libros quattuor priores commentaria (Berolini: G. Reimeri 1882). (Crossref)
Sozomen, Historia ecclesiastica (red. B. Grillet – G. Sabbah – A.J. Festugière) (SCh 306; Paris: Cerf 1983); tł. polskie: Sozomen Hermiasz, Historia Kościoła (tł. S. Kazikowski) (Warszawa: PAX 1989).
Theodoretus Cyrensis, Historia religiosa (red. P. Canivet – A. Leroy-Molinghen) (SCh 234; 257; Paris: Cerf 1977-1979) I-II; tł. polskie: Teodoret z Cyru, Dzieje miłości Bożej. Historia mnichów syryjskich (tł. K. Augustyniak) (Źródła Monastyczne 7; Kraków: Wydawnictwo Benedyktynów 1994).
Theodoretus Cyrrhensis, Interpretatio epistolae ad Romanos (PG 82,43-226); tł. polskie: Teodoret z Cyru, Komentarz do Listu św. Pawła do Rzymian (tł. S. Kalinkowski) (Źródła Myśli Teologicznej 5; Kraków: WAM 1997).
Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum (red. G. Bardy – J. Sender) (SCh 20; Paris: Cerf 1948); tł. polskie: Pierwsi apologeci greccy. Kwadratus, Arystydes z Aten, Aryston z Pelli, Justyn Męczennik, Tacjan Syryjczyk, Milcjades, Apolinary z Hierapolis, Teofil z Antiochii, Hermiasz (tł. L. Misiarczyk; oprac. J. Naumowicz) (Biblioteka Ojców Kościoła 24; Kraków: Wydawnictwo M 2004).
Theophrastus, Fragmenta [w:] Theophrasti Eresii Opera quae supersunt omnia (red. F. Wimmer) (Lipsiae: Teubner 1862) III.
Zeno Veronensis, Tractatus II (red. B. Löfstedt) (CCSL 22; Turnhout: Brepols 1971).
Alfonsi L., „L’ecfrasis ambrosiana del «Libro delle Api» virgiliano”, Vetera Christianorum 2 (1965) 129-138.
Altmann A., „A Note on the Rabbinic Doctrine of Creation”, Journal of Jewish Studies 7 (1956) 195-206. (Crossref)
Bianchi E., Uomini e animali visti dai Padri della Chiesa (Magnano – Biella: Qiqajon 1997).
Bonora A., „Cosmo”, Nuovo Dizionario di teologia biblica (red. P. Rossano – G. Ravasi – A. Girlanda) (Milano: Paoline 21988) 322-340.
Borkowska M., „Motyw raju odzyskanego w apoftegmatach Ojców pustyni”, Vox Patrum 15 (1988) 951-959.
Brusiło J., Teologia praktyczna i ekologia. Wprowadzenie historyczne do idei Sacrum i Przyroda (Kraków: Uniwersytet Papieski Jana Pawła II 2015). (Crossref)
Cocchini F., „La Creación en la perícopa de Rom 8,18-24 según San Agustín”, Ecoteología. Una perspectiva desde San Agustín. Actas del IV Simposio sobre la relectura del pensamiento de San Agustín desde América Latina (São Paulo, 23-28 de enero 1955) (red. J.J. Lydon) (Quito: Organización de Agustinos de Latinoamérica 1996) 139-151.
Daniélou J., Origene. Il genio del cristianesimo (Roma: Arkeios 1991); oryg. Origène (Paris: Éditions de la Table Ronde 1948).
Dębowski J., Filozoficzne źródła refleksji ekologicznych (Olsztyn: Wyższa Szkoła Pedagogiczna 1996).
Fedeli P., La natura violata. Ecologia e mondo romano (Palermo: Sellerio 1990).
Gallicet E., „I cristiani del II e III secolo di fronte alla natura”, Atti del Convegno Nazionale di Studi: L’uomo antico e la natura, Torino 28-29-30 Aprile 1997 (red. R. Uglione) (Torino: Celid 1998) 305-322.
Gallicet E., „I cristiani e la natura: da Clemente Romano ad Atenagora”, Civiltà classica e cristiana 3 (1982) 205-234.
Ganowicz-Bączyk A., „Starożytne źródła antropocentryzmu”, Studia Ecologiae et Bioethicae 7/2 (2009) 31-38. (Crossref)
Ganowicz-Bączyk A., „Średniowieczne źródła antropocentryzmu”, Studia Ecologiae et Bioethicae 9/3 (2011) 21-34. (Crossref)
Giglioli A., L’uomo o il creato? Ktisis in S. Paolo (Bologna: Dehoniane 1994).
Hill R.C., „Theodoret's Commentary on Paul”, Estudios Bíblicos 58 (2000) 79-99.
Jurasz I., „«Nature» or «Creation»? Difficult Choices of the Church Fathers”, Protecting Nature, Saving Creation. Ecological Conflicts, Religious Passions and Political Quandaries (red. P. Gagliardi – A.M. Reijnen – Ph. Valentini) (New York, NY: Palgrave Macmillan 2013) 33-42.
Krokiewicz A., Zarys filozofii greckiej (Warszawa: Aletheia 2002).
Lampe G.W.H., A Patristic Greek Lexikon (Oxford: University Press 41976).
Łukomski J., Solidarność człowieka z przyrodą (Radom: Ave 1994).
Morandini S., Teologia ed ecologia (Brescia: Morcelliana 2005).
Quacquarelli A., „L’ecologia nei riflessi del linguaggio simbolico dei Padri della Chiesa”, Vetera Christianorum 28 (1991) 99-115.
Rogers R., Theophilus of Antioch: The Life and Thought of a Second-Century Bishop (Lanham, MD – Boulder, CO – New York, NY – Oxford: Lexington Books 2000).
Schäfer P., Rivalität zwischen Engeln und Menschen: Untersuchungen zur rabbinischen Engelvorstellung (Studia Judaica, Band 8; Berlin – New York, NY: de Gruyter 1975). (Crossref)
Scivoletto N., Città e campagna (Scuola e cultura. Sezione Testi latini per problemi 3; Palermo: Palumbo 1981).
Špidlík T., Duchowość chrześcijańskiego Wschodu. Przewodnik systematyczny (Kraków: Bratni Zew 2005).
Špidlík T., „L’eternità e il tempo, la zoé e il bìos, problema dei Padri Cappadoci”, Augustinanum 16 (1976) 107-116. (Crossref)
Špidlík T. – Gargano G.I., La spiritualità dei Padri greci e orientali (Storia della spiritualità 3/a; Roma: Borla 1983).
Starowieyski M., Zapytaj zwierząt, pouczą czyli opowiadania wczesnochrześcijańskich pisarzy o zwierzętach (Ojcowie Żywi 20; Kraków: WAM 2014).
Stefani P., Gli animali e la Bibbia (Roma: Garamond 1994).
Stefani P., „Etica, religione e animali”, Il Regno/Attualità 10 (1989) 281-284.
Szczerba W., „Tradycja filozoficzna a Biblia w Kościele pierwszych wieków. Casus Grzegorza z Nyssy”, Theologica Wratislaviensia 2 (2007) 137-146.
Tamayo J.J., Leonardo Boff. Ecologia, mistica y liberación (Bilbao: Desclée de Brouwer 1999).
Vegetti M., Enciclopedia dell’Antichità Classica (Le Garzantine; Milano: Garzanti Libri 2000).
Zañartu S., „La Creación según el Hexaemeron de Basilio de Cesarea”, Teología y Vida 22 (1981) 110-111.
Zeegers-Vander N., „La création de l’homme (Gn 1,26) chez Théophile d’Antioche”, Vigiliae Christianae 30 (1976) 258-267. (Crossref)
Licencja
Autor/Autorzy udziela/ją Licencjobiorcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji, zgodnie z postanowieniami załącznika: LICENCJA NA KORZYSTANIE Z UTWORU
