„God created all things for man”. The Impact of Anthropocentrism and Cosmocentrism in the Vision of the Created World in Late Antiquity

Mieczysław Paczkowski

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu , Poland


Abstract

The present-day situation provides much proof of ecological crisis. In order to understand the specific character of Christian attitudes towards nature, it is necessary to analyze the relationship between two key visions of reality: the very relevant concepts of anthropocentrism and cosmocentrism. The Christian anthropocentric attitude is sometimes pointed to as the main cause of the ecological crisis. The faithful of Christ were accused of being destroyers of cosmic harmony. However, Christian anthropocentrism was not at all a supreme and independent principle. According to anthropocentrism, man holds the central position in the world, but it is not just the position of an exploitative despot with unlimited power, rather man has been given a mission and a duty in the world. His function is that of a bridge between creatures and God, or again, that of a priest, as intermediary, administering the divine sacraments. Among the Church Fathers there were two divergent interpretative approaches to Rom 8:18-22: anthropological and cosmological. The Fathers of the East, attracted to the admiration which Greek culture felt toward nature, generally preferred the cosmological interpretation of visible reality. In the West, however, this concept had not found much acceptance. In the Christian view of the visible world, it is important to subordinate earthly existence to higher principles, which are Theocentrism and Christocentrism. Thus, under the impact of Christianity, the surrounding world and nature are profoundly reassessed.

Keywords:

Patristic, anthropocentrism, cosmocentrism, creation, man, nature, ecology (in antiquity)

Ad Diognetum (red. H.I. Marrou) (SCh 33 bis; Paris: Cerf 1951); tł. polskie: M. Starowieyski, Pierwsi świadkowie. Pisma ojców apostolskich (tł. A. Świderkówna) (Biblioteka Ojców Kościoła 10; Kraków: Wydawnictwo M 1998).

Ambrosius, Hexaemeron [w:] Sant’Ambrogio, I sei giorni della creazione (intr., trad. e note G. Banterle) (Opera Omnia di Sant'Ambrogio 1; Milano: Biblioteca Ambrosiana – Roma: Città Nuova Editrice 1996); tł. polskie: Ambroży, Hexaemeron (tł. W. Szołdrski) (Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy 4; Warszawa: ATK 1969).

Ambrosiaster, In Epistolam Beati Pauli ad Romanos (red. H.I. Vogels) (CSEL 81/1; Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften 1966); tł. polskie: Ambrozjaster, Komentarz do listu św. Pawła do Rzymian (tł. J. Sulowski) (Źródła Myśli Teologicznej 19; Kraków: WAM 2000).

Apophtegmata Patrum (PG 65,71-440); tł. polskie: Apoftegmaty Ojców Pustyni (tł. M. Kozera) (Źródła Monastyczne 9; Kraków – Tyniec: Wydawnictwo Benedyktynów 2006) II.

Aristides, Apologia (red. M.J. Pierre – B. Outtier – B. Pouderon) (SCh 470; Paris: Cerf 2003).

Aristoteles, Metaphysica (red. A.I. Bekker) (Aristotelis opera 8; Oxford: Oxford University Press 1837); tł. polskie: Arystoteles. Metafizyka (tł. K. Leśniak) (Warszawa: PWN 2009).

Aristoteles, Politica [w:] Aristotelis Opera omnia. Continens Organon, Rhetoricen, Poeticen, Politica (red. A.F. Didot) (Paris 1848); tł. polskie: Arystoteles, Polityka (tł. L. Piotrowicz) (Warszawa: PWN 2010).

Athenagoras, Rogatio pro christianis, (red. B. Pouderon) (SCh 379; Paris: Cerf 1992); tł. polskie: Atenagoras, Prośba za chrześcijanami (tł. S. Kalinkowski) (Warszawa: PAX 1985).

Augustinus, Confessiones [w:] Opere di Sant’Agostino. Le Confessioni (red. M. Pellegrino – C. Carena) (NBA 1; Roma: Città Nuova 1975); tł. polskie: Augustyn, Wyznania (tł. Z. Kubiak) (Warszawa: PAX 1982).

Augustinus, De civitate Dei [w:] Opere di Sant’Agostino. La città di Dio (red. D. Gentili) (NBA 5C; Roma: Città Nuova 1989); tł. polskie: Augustyn, Państwo Boże (tł. W. Kubicki) (Biblioteka Europejska; Kęty: Antyk 1998).

Augustinus, De diversis quaestionibus octoginta tribus (PL 40,11-100); tł. polskie: Augustyn, Księga osiemdziesięciu trzech kwestii (tł. I. Radziejowska) (Ad Fontes 26; Kęty: Marek Derewiecki 2012).

Augustinus, De Trinitate [w:] Opere di Sant’Agostino. La Trinità (red. A. Trapé – M.F. Sciacca – G. Beschin) (NBA 4; Roma: Città Nuova 1970); tł. polskie: Augustyn, O Trójcy Świętej (tł. M. Stokowska) (Biblioteka Filozofii Religii; Kraków: Znak 1996).

Augustinus, Soliloquia [w:] Opere di Sant’Agostino. Opuscoli spirituali (red. A. Trapé – M.F. Sciacca – G. Beschin) (NBA 3/1; Roma: Città Nuova 1970); tł. polskie: Solilokwia i inne dialogi o duszy (tł. A. Świderkówna) (Biblioteka Gazety Wyborczej. Wielcy filozofowie 7; Warszawa: PWN 2010).

Basilius Caesariensis, Homiliae in Hexaemeron I-IX (red. S. Giet) (SCh 26; Paris: Cerf 21968).

Benedictus Nursinus, Regula (red. A. de Vogüé) (SCh 182, II; Paris: Cerf 1972); tł. polskie: Grzegorz Wielki, Reguła świętego Benedykta. Dialogi 2 (tł. A. Świderkówna) (Kraków – Tyniec: Wydawnictwo Benedyktynów 2010).

Cicero, De natura deorum (red. J. Bickersteth – J.H Swainson) (Cambridge – London: Harvard University Press 1880-1885) I-III; tł. polskie: Marcus Tullius Cicero, O naturze bogów, O wróżbiarstwie, O przeznaczeniu (tł. W. Kornatowski) (Biblioteka Klasyków Filozofii; Warszawa: PWN 1960).

Cirillus Hierosolymitanus, Catecheses [w:] Cyrilli Hierosolymitani archiepiscopi opera quae supersunt omnia (red. W.K. Reischl – J. Rupp) (Monachium: Lentnerianae 1848-1860) I-II; tł. polskie: Cyryl Jerozolimski, Katechezy przedchrzcielne i mistagogiczne (tł. W. Kania) (Biblioteka Ojców Kościoła 14; Kraków: Wydawnictwo „M” 2000).

Clemens Alexandrinus, Paedagogus [w:] Clemens Alexandrinus, Protrepticus und Paedagogus (red. O. Stählin) (GCS 12; Leipzig: J.C. Hinrichs 1905); tł. polskie: Klemens Aleksandryjski, Wychowawca (tł. M. Szarmach) (Toruń: Wyd. Naukowe UMK 2012).

Clemens Alexandrinus, Stromata [w:] Clemens Alexandrinus, Stromata (I-VI) (red. O. Stählin) (GCS 15; Leiptzig: J.C. Hinrichs 1906); tł. polskie: Klemens Aleksandryjski, Kobierce zapisków filozoficznych dotyczących prawdziwej wiedzy (tł. J. Niemirska-Pliszczyńska) (Warszawa: PAX 1994) II.

Clemens Romanus, Epistula ad Corinthios (red. A. Jaubert) (SCh 167; Paris: Cerf 1971); tł. polskie: Pierwsi świadkowie. Pisma Ojców Apostolskich (tł. A. Świderkówna) (Biblioteka Ojców Kościoła 10; Kraków: Wydawnictwo „M” 2010).

Ephrem Syrus, Hymni de risurrectione [w:] Éphrem de Nisibe. Hymnes pascales (red. F. Cassingena-Trévedy) (SCh 502; Paris: Cerf 2006); tł. polskie: Efrem – Cyryllonas – Balaj, Wybrane pieśni i poematy syryjskie (tł. W. Kania) (Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy 11; Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej 1973).

Gregorius Nazianzenus, Orationes (red. J. Bernardi) (SCh 309; Paris: Cerf 1983); (red. P. Gallay) (SCh 250; Paris: Cerf 1978) 32-37; (red. P. Gallay – C. Moreschini) (SCh 318; Paris: Cerf 1985); tł. polskie: Grzegorz z Nazjanzu, Mowy wybrane (Warszawa: PAX 1967).

Gregorius Nyssenus, Contra fatum [w:] Gregorio di Nissa. Contro il fato (red. M. Baldini) (BibliotecaPatristica 41; Bolonia: Edizioni DehonianeBologna 2003); tł. polskie: Grzegorz z Nyssy, Wybór pism (tł. W. Kania) (Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy 14; Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej 1974).

Gregorius Nyssenus, De hominis opificio (PG 44,123-256); tł. polskie: Grzegorz z Nyssy, O stworzeniu człowieka (tł. M. Przyszychowska) (Źródła Myśli Teologicznej 39; Kraków: WAM 2006).

Gregorius Nyssenus, Oratio catechetica magna (PG 45,10-106).

Hieronymus, Commentarius in Ecclesiasten (PL 23,1009-1116); tł. polskie: Hieronim, Komentarz do Księgi Eklezjastesa (tł. K. Bardski) (Biblioteka Ojców Kościoła 5; Kraków: Wydawnictwo „M” 1995).

Hippolytus, Refutatio omnium haeresium [w:] Hippolytus Werke. Bd. 3 (red. P. Wendland) (GCS 26; Leipzig: J.C. Hinrichs 1916).

Ioannis Stobaei Eclogarum physicarum et ethicarum (red. A. Meineke) (Lipsiae: Teubner 1860-1864) I-II.

Irenaeus, Adversus haereses (red. A. Rousseau – L. Doutreleau – B. Hemmerdinger – Ch. Mercier) (SCh 263-264; Paris: Cerf 1979) V; (SCh 152-153; Paris: Cerf 1969) I.

Isaac Syrus, Tractatus, [w:] Isaac le Syrien. Œuvres spirituelles. Les 86 discours ascétiques. Les lettres (red. J. Touraille) («Théophanie». Textes; Paris: Desclée de Brouwer 1981).

Johannes Chrysostomus, Ad populum Antiochenum (PG 49,15-222).

Johannes Chrysostomus, De resurrectione D.N. Jesu Christi, [w:] Jean Chrysostome. Homélies sur la Résurrection, l’Ascension et la Pentecôte (red. N. Rambault) (SCh 561; Paris: Cerf 2013) I.

Johannes Chrysostomus, Expositio in Psalmos (PG 55,35-526).

Johannes Chrysostomus, Homiliae in Genesin (red. L. Brottier) (SCh 433; Paris: Cerf 1998).

Johannes Chrysostomus, In epistulam ad Ephesios (PG 62,9-176).

Johannes Chrysostomus, In epistulam ad Romanos (PG 60,13-184); tł. polskie: Jan Chryzostom, Homilie na List św. Pawła do Rzymian (tł. T. Sinko) (Kraków: WAM 1995) I.

Johannes Chrysostomus, In I ad Timotheum (PG 62,599-662).

Justinus, Apologia (red. Ch. Munier) (SCh 507; Paris: Cerf 2006); tł. polskie: Pierwsi apologeci greccy. Kwadratus, Arystydes z Aten, Aryston z Pelli, Justyn Męczennik, Tacjan Syryjczyk, Milcjades, Apolinary z Hierapolis, Teofil z Antiochii, Hermiasz (tł. L. Misiarczyk; oprac. J. Naumowicz) (Biblioteka Ojców Kościoła 24; Kraków: Wydawnictwo „M” 2004).

Justinus, Dialogus cum Tryphone Judaeo [w:] Iustini Martyris Dialogus cum Tryphone (red. M. Marcovich) (Patristische Texte und Studien 47; Berlin – New York, NY: De Gruyter 1997); tł polskie: Justyn Męczennik, Dialog z Żydem Tryfonem (tł. L. Misiarczyk) (Warszawa: Wydawnictwo UKSW 2012).

Lactantius, De ira Dei (red. Ch. Ingremeau) (SCh 289; Paris: Cerf 1982).

Lucretius, De rerum natura (tłum. W.H.D. Rouse) (Loeb Classical Library 181; Cambridge, MA: Harvard University Press 1997).

Maximus Confessor, Epistulae (PG 91,364-649).

Maximus Confessor, Mystagogia (PG 91,657-718).

Minucius Felix, Octavius (Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana; Leipzig: B.G. Teubner 1982).

Nemesius Emesenus, De natura hominis (red. M. Morani) (Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana; Berlin: de Gruyter 2013).

Origenes, Contra Celsum (red. M. Borret) (SCh 150; Paris: Cerf 1969); tł. polskie: Orygenes, Przeciw Celsusowi (tł. S. Kalinkowski) (Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej 1986).

Origenes, De principiis, red. H. Crouzel – M. Simonetti (SCh 252-253; Paris: Cerf 1978); tł. polskie: Orygenes, O zasadach (tł. S. Kalinkowski) (Źródła Myśli Teologicznej 1; Kraków: WAM 1996) I-II.

Origenes, Expositio quarumdam propositionum ex Epistola ad Romanos [w:] Origène. Commentaire sur l’épître aux Romains (red. C.P. Hammond Bammel) (SCh 543; Paris 2011) III; tł. polskie: Orygenes, Komentarz do listu św. Pawła do Rzymian (tł. S. Kalinkowski) (Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy 57; Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej 1993).

Origenes, Homiliae in Genesim (red. L. Doutreleau) (SCh 7; Paris: Cerf 1976); tł. polskie: Orygenes, Homilie o Księdze Rodzaju (tł. S. Kalinkowski) (Źródła Myśli Teologicznej 64; Kraków: WAM 2012).

Philo Alexandrinus, De Cherubim [w:] Philo (red. F.H. Colson – G.H. Whitaker) (Loeb Classical Library 227; Cambridge, MA: Harvard University Press 1968) II.

Philo Alexandrinus, De incorruptibilitate mundi [w:] Philonis Judaei Opera Omnia (red. K.E. Richter) (Bibliotheca Sacra Patrum Ecclesiae Graecorum 6; Lipsiae: E.B. Schwickerti 1829).

Philo Alexandrinus, De opificio mundi (red. F.H. Colson – G.H. Whitaker) (Loeb Classical Library 226; London: William Heinemann Ltd.; Cambridge, MA: Harvard University Press 1962) I, 6-137; tł. polskie: Filon Aleksandryjski, Pisma (tł. L. Joachimowicz) (Warszawa: Pax 1986) I, 33-81.

Philo Alexandrinus (red. F.H. Colson – G.H. Whitaker) Philo in Ten Volumes (and Two Supplementary Volumes) (The Loeb Classical Library 226; 227; 247; 261; 275; 289; 320; 341; 363; 379; 381; 401; Cambridge, MA: Harvard University Press 1949-1971) I-X.

Plato, Respublica [w:] Platonis Opera (red. J. Burnet) (Oxford: University Press 1903); tł. polskie: Platon, Państwo (tł. W. Witwicki) (Warszawa: PIW 1958).

Plato, Theaetetus [w:] The Theaetetus of Plato (red. L. Campbell) (Oxford: University Press 1861); tł. polskie: Platon, Teajtet (tł. W. Witwicki) (Warszawa: PWN 1959).

Plato, Timaeus (red. R.D. Archer-Hind) (London: Macmillan 1888); tł. polskie: Platon, Timajos (tł. P. Siwek) (Warszawa: PWN 1986).

Plinius Secundus, Naturalis historia. Libri XXIII-XXXII (red. C. Mayhoff) (Lipsiae: Teubner 1878 – 1880 – 1897) IV-VI.

Plotinus, Enneades [w:] Plotin, Ennéades, t. 1: 1re Ennéade, t. 3: 3e Ennéade (red. E. Bréhier) (Paris: Cerf 72003); tł. polskie: Plotyn, Enneady (tł. A. Krokiewicz) (Warszawa: Akme 2001-2004) I-III.

Plutarchus, De tuenda sanitate praecepta [w:] Plutarch’s Moralia (red. F.C. Babbitt) (Cambridge: Harvard University Press 1962) II; tł. polskie: Plutarch, „Zalecenia w trosce o zdrowie” (tł. M. Szarmach), Symbolae Philologorum Posnaniensium Graecae et Latinae 18 (2008) 175-195.

Plutarchus, Moralia [w:] Plutarchus. Moralia (red. G.N. Bernardakis) (Lipsiae: Teubner 1888-1896); tł. polskie: Plutarch, Moralia (tł. Z. Abramowiczówna) (Biblioteka Narodowa, seria II, nr 86; Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1954).

Publius Vergilius Maro, Aeneis [w:] Bucoliques, Géorgiques, Énéide (H. Goelzer) (Vergili Maronis Opera; Paris: Garnier 1895); tł. polskie: Publiusz Wergiliusz Maro, Eneida (tł. T. Karyłowski) (Arcydzieła Kultury Antycznej; Wrocław – Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 2004).

Simplicius, In Aristotelis Categorias commentarium (red. C. Kalbfleisch) Simplicii in Categorias commentarium (Berlin: G. Reimeri 1907) VII.

Simplicius, In Aristotelis Physicorum libros quattuor priores commentaria (Berolini: G. Reimeri 1882). (Crossref)

Sozomen, Historia ecclesiastica (red. B. Grillet – G. Sabbah – A.J. Festugière) (SCh 306; Paris: Cerf 1983); tł. polskie: Sozomen Hermiasz, Historia Kościoła (tł. S. Kazikowski) (Warszawa: PAX 1989).

Theodoretus Cyrensis, Historia religiosa (red. P. Canivet – A. Leroy-Molinghen) (SCh 234; 257; Paris: Cerf 1977-1979) I-II; tł. polskie: Teodoret z Cyru, Dzieje miłości Bożej. Historia mnichów syryjskich (tł. K. Augustyniak) (Źródła Monastyczne 7; Kraków: Wydawnictwo Benedyktynów 1994).

Theodoretus Cyrrhensis, Interpretatio epistolae ad Romanos (PG 82,43-226); tł. polskie: Teodoret z Cyru, Komentarz do Listu św. Pawła do Rzymian (tł. S. Kalinkowski) (Źródła Myśli Teologicznej 5; Kraków: WAM 1997).

Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum (red. G. Bardy – J. Sender) (SCh 20; Paris: Cerf 1948); tł. polskie: Pierwsi apologeci greccy. Kwadratus, Arystydes z Aten, Aryston z Pelli, Justyn Męczennik, Tacjan Syryjczyk, Milcjades, Apolinary z Hierapolis, Teofil z Antiochii, Hermiasz (tł. L. Misiarczyk; oprac. J. Naumowicz) (Biblioteka Ojców Kościoła 24; Kraków: Wydawnictwo M 2004).

Theophrastus, Fragmenta [w:] Theophrasti Eresii Opera quae supersunt omnia (red. F. Wimmer) (Lipsiae: Teubner 1862) III.

Zeno Veronensis, Tractatus II (red. B. Löfstedt) (CCSL 22; Turnhout: Brepols 1971).

Alfonsi L., „L’ecfrasis ambrosiana del «Libro delle Api» virgiliano”, Vetera Christianorum 2 (1965) 129-138.

Altmann A., „A Note on the Rabbinic Doctrine of Creation”, Journal of Jewish Studies 7 (1956) 195-206. (Crossref)

Bianchi E., Uomini e animali visti dai Padri della Chiesa (Magnano – Biella: Qiqajon 1997).

Bonora A., „Cosmo”, Nuovo Dizionario di teologia biblica (red. P. Rossano – G. Ravasi – A. Girlanda) (Milano: Paoline 21988) 322-340.

Borkowska M., „Motyw raju odzyskanego w apoftegmatach Ojców pustyni”, Vox Patrum 15 (1988) 951-959.

Brusiło J., Teologia praktyczna i ekologia. Wprowadzenie historyczne do idei Sacrum i Przyroda (Kraków: Uniwersytet Papieski Jana Pawła II 2015). (Crossref)

Cocchini F., „La Creación en la perícopa de Rom 8,18-24 según San Agustín”, Ecoteología. Una perspectiva desde San Agustín. Actas del IV Simposio sobre la relectura del pensamiento de San Agustín desde América Latina (São Paulo, 23-28 de enero 1955) (red. J.J. Lydon) (Quito: Organización de Agustinos de Latinoamérica 1996) 139-151.

Daniélou J., Origene. Il genio del cristianesimo (Roma: Arkeios 1991); oryg. Origène (Paris: Éditions de la Table Ronde 1948).

Dębowski J., Filozoficzne źródła refleksji ekologicznych (Olsztyn: Wyższa Szkoła Pedagogiczna 1996).

Fedeli P., La natura violata. Ecologia e mondo romano (Palermo: Sellerio 1990).

Gallicet E., „I cristiani del II e III secolo di fronte alla natura”, Atti del Convegno Nazionale di Studi: L’uomo antico e la natura, Torino 28-29-30 Aprile 1997 (red. R. Uglione) (Torino: Celid 1998) 305-322.

Gallicet E., „I cristiani e la natura: da Clemente Romano ad Atenagora”, Civiltà classica e cristiana 3 (1982) 205-234.

Ganowicz-Bączyk A., „Starożytne źródła antropocentryzmu”, Studia Ecologiae et Bioethicae 7/2 (2009) 31-38. (Crossref)

Ganowicz-Bączyk A., „Średniowieczne źródła antropocentryzmu”, Studia Ecologiae et Bioethicae 9/3 (2011) 21-34. (Crossref)

Giglioli A., L’uomo o il creato? Ktisis in S. Paolo (Bologna: Dehoniane 1994).

Hill R.C., „Theodoret's Commentary on Paul”, Estudios Bíblicos 58 (2000) 79-99.

Jurasz I., „«Nature» or «Creation»? Difficult Choices of the Church Fathers”, Protecting Nature, Saving Creation. Ecological Conflicts, Religious Passions and Political Quandaries (red. P. Gagliardi – A.M. Reijnen – Ph. Valentini) (New York, NY: Palgrave Macmillan 2013) 33-42.

Krokiewicz A., Zarys filozofii greckiej (Warszawa: Aletheia 2002).

Lampe G.W.H., A Patristic Greek Lexikon (Oxford: University Press 41976).

Łukomski J., Solidarność człowieka z przyrodą (Radom: Ave 1994).

Morandini S., Teologia ed ecologia (Brescia: Morcelliana 2005).

Quacquarelli A., „L’ecologia nei riflessi del linguaggio simbolico dei Padri della Chiesa”, Vetera Christianorum 28 (1991) 99-115.

Rogers R., Theophilus of Antioch: The Life and Thought of a Second-Century Bishop (Lanham, MD – Boulder, CO – New York, NY – Oxford: Lexington Books 2000).

Schäfer P., Rivalität zwischen Engeln und Menschen: Untersuchungen zur rabbinischen Engelvorstellung (Studia Judaica, Band 8; Berlin – New York, NY: de Gruyter 1975). (Crossref)

Scivoletto N., Città e campagna (Scuola e cultura. Sezione Testi latini per problemi 3; Palermo: Palumbo 1981).

Špidlík T., Duchowość chrześcijańskiego Wschodu. Przewodnik systematyczny (Kraków: Bratni Zew 2005).

Špidlík T., „L’eternità e il tempo, la zoé e il bìos, problema dei Padri Cappadoci”, Augustinanum 16 (1976) 107-116. (Crossref)

Špidlík T. – Gargano G.I., La spiritualità dei Padri greci e orientali (Storia della spiritualità 3/a; Roma: Borla 1983).

Starowieyski M., Zapytaj zwierząt, pouczą czyli opowiadania wczesnochrześcijańskich pisarzy o zwierzętach (Ojcowie Żywi 20; Kraków: WAM 2014).

Stefani P., Gli animali e la Bibbia (Roma: Garamond 1994).

Stefani P., „Etica, religione e animali”, Il Regno/Attualità 10 (1989) 281-284.

Szczerba W., „Tradycja filozoficzna a Biblia w Kościele pierwszych wieków. Casus Grzegorza z Nyssy”, Theologica Wratislaviensia 2 (2007) 137-146.

Tamayo J.J., Leonardo Boff. Ecologia, mistica y liberación (Bilbao: Desclée de Brouwer 1999).

Vegetti M., Enciclopedia dell’Antichità Classica (Le Garzantine; Milano: Garzanti Libri 2000).

Zañartu S., „La Creación según el Hexaemeron de Basilio de Cesarea”, Teología y Vida 22 (1981) 110-111.

Zeegers-Vander N., „La création de l’homme (Gn 1,26) chez Théophile d’Antioche”, Vigiliae Christianae 30 (1976) 258-267. (Crossref)


Published
2017-05-18


Paczkowski, M. (2017). „Bóg stworzył wszystko dla człowieka”? Zderzenie kosmocentryzmu z antropocentryzmem w późnoantycznej wizji świata stworzonego. Verbum Vitae, 31, 283–319. https://doi.org/10.31743/vv.1760

Mieczysław Paczkowski  celestyn@umk.pl
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu



License

The author(s) grant (s) to the Licensee a non-exclusive and royalty-free license in accordance with the provisions of the Appendix: LICENSE TO USE THE WORK