Biblijny szafan – problem identyfikacyjno-egzegetyczny
Krzysztof Morta
Uniwersytet Wrocławski , PolskaAbstrakt
Artykuł poświęcony jest góralkowi, niewielkiemu biblijnemu stworzeniu, które sprawiło w ciągu wieków wiele problemów identyfikacyjnych tłumaczom i egzegetom Biblii (zob. Kpł 11,5; Pwt 14,7; Ps 104,18; Prz 30,26). Pierwszym etapem było wprowadzenie przez tłumaczy Septuaginty w miejsce szerzej nieznanego hebrajskiego terminu szafan równie słabo kojarzonego greckiego ekwiwalentu choirogrillios. Dało to podstawy do różnych identyfikacji. Pojawiły się odniesienia do zająca, jeża, a nawet świni. Rozwijająca się egzegeza biblijna, bazująca na nieścisłościach i nieporozumieniach w tej kwestii, wprowadziła dodatkowe nieporozumienia. W ten sposób jeden hebrajski szafan zaczął być rozumiany jako dwa różne zwierzęta i komentowany jako jeż i zając (np. św. Augustyn). Doszło również do procesu odwrotnego: cechy dwóch różnych zwierząt używane jako ekwiwalenty szafana zostały skompilowane w jednym stworzeniu (św. Hieronim). Autor artykułu, który stara się uporządkować informacje związane z identyfikacją szafana, podaje starożytne świadectwa zachowane u Ojców Kościoła, które wskazują, że góralek już wtedy został zidentyfikowany. Niestety, ze względu na ograniczony obszar jego występowania i w związku z tym słabe kojarzenie tego zwierzęcia wśród czytelników/odbiorów Biblii te informacje o nim nie zostały szerzej rozpowszechnione i wykorzystane. Ta skomplikowana materia, z jaką mamy do czynienia w przypadku szafana, i dziś sprawia trudności badaczom oraz autorom chcącym odnieść się do tego zagadnienia.
Słowa kluczowe:
góralek, zając, jeż, tłumaczenie, komentarz, Ojcowie Kościoła, biblijna fauna, symbolikaBibliografia
Abramowiczówna Z. (red.), Słownik grecko-polski (Warszawa: PWN 1958-1965) I-IV.
Adler A. (red.), Suidae Lexicon (Leipzig: Teubner 1935).
Beekes R., Etymological Dictionary of Greek (Leiden – Boston: Brill 2010).
Buhl F., Wilhelm Gesenius' hebräisches und aramäisches Handwörterbuch über das Alte Testament (Berlin – Götingen – Heidelberg: Springer 1962). (Crossref)
Lampe G.W.H., A Patristic Greek Lexicon (Oxford: Oxford University Press 1961).
Lee G.M., Oxford Latin Dictionary (Oxford: Clarendon 1968).
Lexicon manuale hebraicum et chadaicum quo omnia librorum Veteris Testamenti vocabula, necnon Linguae Sanctae idiomata explanatur auctore J.G. Glaire (Lutetiae Parisiorum: ex typis Eberharti 1830).
Liddell H.G. – Scott R. – Jones H.S. – McKenzie R., A Greek-English Lexicon (Oxford: Clarendon 1996).
Plezia M. (red.), Słownik łacińsko-polski (Warszawa: PWN 1962-1979) I-V.
Wehr H., A Dictionary of Modern Written Arabic Edited by J. Milton Cowan (Beirut: Librairie du Liban – London: Macdonald & Evans 1980).
Aelianus, De natura animalium. Libri XVII (red. F. Jacobs) (Jenae: F. Frommann 1832) I-II.
Agatharchides z Knidos, Dzieje (red. G. Malinowski) (Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego 2007).
Aristoteles, Historia animalium: ad optimorum librorum fidem accurate edita (Lipsiae: Sumtibus et typis Car. Tauchnitii 1831).
Aristoteles, Mirabilium auscultationes [w:] Aristotelis opera, vol. 2 (red. I. Bekker) (Berlin: Reimer 1831) (repr. De Gruyter 1960).
Arystoteles, Dzieła wszystkie. Przekłady, wstępy i komentarze (red. K. Leśniak – A. Paciorek – L. Regner – P. Siwek) (Warszawa: PWN 1993) IV.
Barnaba, Epistula (red. A. Hilgenfeld) (Lipsiae: T.O. Weigel 1877).
Beda Venerabilis, Allegorica expositio in Parabolas Salomonis (PL 91, 937-1040).
Cassiodorus, Expositio in Psalterium (PL 70,25-1056).
Clemens Alexandrinus, Paedagogus (red. M. Markovich – J.C.M. van Winden) (Leiden: Brill 2002).
Corpus Paroemiographorum Graecorum (red. E.L. von Leutsch – F.G. Schneidewin) (Gottingen: Vandenhoeck et Ruprecht 1851) II.
Didymus Caecus, Fragmenta in Proverbia (PG 39,1621-1645).
Didymus Caecus, Fragmenta in Psalmos [w:] Psalmenkommentare aus der Katenenüberlieferung (red. E. Mühlenberg) (Patristische Texte und Studien 15-16; Berlin: De Gruyter 1975-1977).
Diodorus Siculus, Bibliotheca historica. Editio stereotypa editionis tertiae (Stutgardiae: In aedibus B.G. Teubneri 1964).
Erotianus, Vocum Hippocraticarum collectio eum fragmentis (red. E. Nachmanson) (Upsaliae: Appelberg 1918).
Eucherius Lugdunensis, Formulae spiritalis intelligentiae. Instructionum libri duo (red. C. Mandolfo) (CCSL 66; Turnhout: Brepols 2004).
Evagrius, Capitula (PG 40,1263-1267).
Physiologus. Singulas variarum aetatum recensiones codicibus fere omnibus tunc primum excussis collatisque (red. F. Sbordone) (Mediolani: In Aedibus Societatis „Dante Alighieri-Albrighi, Segati et c” 1936); tł. polskie: Fizjolog (tł. K. Jażdżewska) (Warszawa: Pruszyński i S-ka 2003).
Gregorius, Homiliae in Hiezechihelem prophetam (red. M Adriaen) (Turnholti: Brepols 1971).
Herodotus, Historiae (red. C. Hude) (Scriptorum Classicorum Bibliotheca Oxoniensis/Oxford Classical Texts; Oxonii: E Typographeo Clarendoniano 2004) I; tł. polskie: Herodot, Dzieje (tł. S. Hammer) (Warszawa: Czytelnik 1954).
Hieronymus, Epistulae (red. I. Hilberg) (Vindobonae: F. Tempsky 1910-1918).
Hieronymus, Opera, pars I, Opera exegetica. 6, Commentarii in Prophetas Minores (CCSL 76-76A; Turnholti: Brepols 1969-1970).
Hippolytus, Fragmenta in Proverbia [w:] M. Richard, «Les fragments du commentaire de S. Hippolyte sur les proverbes de Salomon», Muséon 79 (1966) 75-94.
Iohannis Cassiani, Collationes XXIIII (red. M. Petschenig) (New York, NY: Johnson Reprint 1966).
Isidorus Hispalensis, Etymologiarum sive originum. Libri XX (red. W.M. Lindsay) (Oxonii: e Typographeo Clarendoniano 1911).
Kaimakis D., Die Kyraniden (Meisenheim am Glan: Anton Hain 1976).
Marcus Terentius Varro, Rerum rusticarum libri tres (red. G. Goetz) (Lipsiae: Teubner 1929).
Plutarch, „De sollertia animalium”, [w:] Plutarch, Moralia (red. C. Hubert – H. Drexler) (Lipsiae: In aedibus B.G. Teubneri 1959) VI.
Silva S., „Peregrinatio ad loca cancta” [w:] Itineraria Hierosolymitana saeculi IV-VIII (red. P. Geyer) (Vindobonae: F. Tempsky 1898) 37-101.
Strabo, Geographica (red. G. Kramer) (Berolini: libraria F. Nicolai 1844-1852) I-III.
Xenophon, Cynegeticus (red. G. Pierleoni) (Berolini: apud Weidmannos 1902).
Bauer J.B., „Lepusculus Domini. Zum altchristlichen Hasensymbol”, Zeitschrift für katholische Theologie 79 (1957) 457-466.
Beauvais de P – Clerc le G. – Founival de R. – Latini B – Corbechon B., Bestiaires du Moyen Age (Paris: Stock 1992).
Bochart S., Hierozoicon, Sive Bipartitum Opus De Animalibus S. Scripturae: Cujus Pars Prior Libris IV. De Animalibus in Genere, & de Quadrupedibus Viviparis & Oviparis: Pars Posterior Libris VI. De Avibus, Serpentibus, Insectis, Aquaticis, & Fabulosis Animalibus agit. Cum Indice Septuplici, editio quarta, apud Lugduni Batavorum (Lugdunum: apud Cornelium Boutesteyn et Samuelem Luchtmans 1712).
Brehm A., Życie zwierząt. Ssaki (red. J. Żabiński) (Warszawa: PWN 1963).
Jacobi R.P., Tirini Antuerpiani e Societate Jesu, Commentariorum in Sacram Scripturam Tomus Primus, Venetiis apud Nicolaum Pezzana (Venetiae: Pezzana 1754).
Dines I., „The Textual and Pictorial Metamorphoses of the Animal Called Chyrogrillus”, Science Translated: Latin and Vernacular Translations of Scientific Treatises in Medieval Europe (M. Goyens – P. de Leemans – A. Smets) (Mediaevalia Lovaniensia; Leuven: Leuven University Press 2008) 73-89. (Crossref)
Dynaka W., Łowy, łowcy i zwierzyna w przysłowiach polskich (Wrocław: Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Polskiej 1993).
Ferguson W.W., The Mammals of Israel (Jerusalem – New York: Gefen Publishing House 2002).
Forstner D., Świat symboliki chrześcijańskiej (przekł. i oprac. W. Zakrzewska – P. Pachciałek – R. Turzyński) (Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX 1990).
Hamman A.G., Życie codzienne w Afryce Północnej w czasach św. Augustyna (przeł. M Stafiej-Wróblewska – E. Sieradzińska) (Warszawa: Instytut wydawniczy PAX 1989).
Kelly J.N.D., Hieronim. Życie, pisma, spory (przeł. R. Wiśniewski) (Warszawa: PWN 2003).
Kobielus, S., Bestiarium chrześcijańskie. Zwierzęta w symbolice i interpretacji. Starożytność i Średniowiecze (Warszawa: Instytut wydawniczy PAX 2002).
Kowalik K.P., Reinterpretacja tekstu o Abrahamie z Rdz 11,27–25,18 (SBP 8; Częstochowa: Edycja Świętego Pawła 2010).
Lurker M., Słownik obrazów i symboli biblijnych (tł. Kazimierz Romaniuk) (Poznań: Pallottinum 1989).
Malinowski G., Zwierzęta świata antycznego. Studia nad Geografią Strabona (Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego 2003).
Mały słownik zoologiczny. Ssaki (red. K. Kowalski) (Warszawa: PWN 1991).
Morta K., „Bluszcz kontra dynia, czyli trudne początki Wulgaty”, Theologica Wratislaviensia 6 (2011) 91-120.
Morta K., „Cirogrillus w Liber de natura Tomasza z Cantimpre”, Wratislaviensium Studia Classica 4 (2015) 197-213.
Morta K., Świat egzotycznych zwierząt u Solinusa (Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego 2004).
Meyboom P.G.P., The Nile Mosaic of Palestrina: Early Evidence of Egyptian Religion in Italy (Leiden: Brill 1995). (Crossref)
Ryken L. – Wilhoit J.C. – Longman T., Słownik symboliki biblijnej (przeł. Z. Kościuk) (Warszawa: Vocatio 2003).
Szczepanowicz B., Ziemia Święta. Geografia biblijna (Kraków: WAM 2014).
Usener K., „Griechisches im Griechisch der LXX”, Et sapienter et eloquenter. Studies on Rhetorical and Stylistic Features of the Septuagint (red. E. Bons – T.J. Kraus) (FRLANT 241; Göttingen: Vandehoeck & Rupprecht 2011) 83-98. (Crossref)
Wajda A.M., Szkice biblijnego zwierzyńca (Kraków: Petrus 2016).
Wojciechowski M., Wpływy greckie w Biblii (Kraków: WAM 2012).
Wood J.G., Bible animals (London: Longmans, Green, Reader, and Dyer 1869).
Wilkinson J., „L’Apport de Saint Jerome a la Topographie”, Revue Biblique 81 (1974) 245-257.
Licencja
Autor/Autorzy udziela/ją Licencjobiorcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji, zgodnie z postanowieniami załącznika: LICENCJA NA KORZYSTANIE Z UTWORU
