Bóg niezdolny do gniewu. Obrona apathei Boga w teologii aleksandryjskiej: Filon, Klemens i Orygenes
Damian Mrugalski
Kolegium Filozoficzno-Teologiczne Polskiej Prowincji Dominikanów. Afiliowane do: Papieskiego Uniwersytetu Jana Pawła II w Krakowie , Polskahttp://orcid.org/0000-0002-8689-9832
Abstrakt
Starożytna Aleksandria to miejsce spotkania filozofii greckiej z Biblią. To tam powstało greckie tłumaczenie Biblii hebrajskiej zwane Septuagintą i to tam pojawiły się pierwsze filozoficzne komentarze do greckiego Pięcioksięgu. Wykształceni filozoficznie komentatorzy tekstu natchnionego natrafiali w nim jednak na wiele antropomorficznych przedstawień Boga, których nie mogli zaakceptować – właśnie ze względu na swe wykształcenie i kulturę filozoficzną, którą cenili tak samo jak swoją wiarę. Stwierdzenie, iż Bóg nie może posiadać ciała, gdyż jest transcendentny, oraz że nie może się gniewać, gdyż jest niecierpiętliwy, nie wyjaśnia kwestii, dlaczego w ogóle antropomorfizmy pojawiają się w tekście, który jest natchniony. Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie, w jaki sposób aleksandryjscy myśliciele, żydowscy i chrześcijańscy, trzech pierwszych wieków naszej ery wyjaśniali fakt pojawienia się w Biblii antropomorficznych przedstawień Boga oraz jakie funkcje im przypisywali.
Słowa kluczowe:
gniew Boga, biblijne antropomorfizmy, apatheia, wpływ greckiej filozofii na teologię chrześcijańską, Filon Aleksandryjski, Klemens Aleksandryjski, OrygenesBibliografia
Aristoteles, „Categoriae, Metaphysica”, Aristotelis opera edidit Academia Regia Borussica (red. I. Bekker) (Berlin: Officina Academica 1831) I-II.
Clemens Alexandrinus, Paedagogus (SCh 70; Paris: Cerf 1960; SCh 108; Paris Cerf 1965; SCh 158; Paris: Cerf 1970); tł. polskie: Klemens Aleksandryjski, Wychowawca (tłum. M. Szarmach) (Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK 2012).
Clemens Alexandrinus, Stromata (SCh 30; Paris: Cerf 1951; SCh 38; Paris: Cerf 1954; SCh 463; Paris: Cerf 2001; SCh 278; Paris: Cerf 1981; SCh 446; Paris: Cerf 1999; SCh 428; Paris: Cerf 1997); tł. polskie: Klemens Aleksandryjski, Kobierce zapisków filozoficznych dotyczących prawdziwej wiedzy (tłum. J. Niemirska-Pliszczyńska) (Warszawa: Pax 1994) I-II.
Origenes, Commentarius in Joannem (SCh 120; Paris: Cerf 1966; SCh 157; Paris: Cerf 1970; SCh 222; Paris: Cerf 1975; SCh 290; Paris: Cerf 1982; SCh 385; Paris: Cerf 1992); tł. polskie: Orygenes, Komentarz do Ewangelii według św. Jana (tłum. S. Kalinkowski) (Źródła Myśli Teologicznej 27; Kraków: WAM 2003).
Origenes, Commentarius in Matthaeum (GCS 40; Leipzig: J.C. Hineichsʼsche Buchhandlung 1935); tł. polskie: Orygenes, Komentarz do Ewangelii według św. Mateusza (tłum. K. Augustyniak) (Źródła Myśli Teologicznej 10; Kraków: WAM 1998).
Origenes, Contra Celsum (SCh 132; Paris: Cerf 1967; SCh 136; Paris: Cerf 1968; SCh 147; Paris: Cerf 1969; SCh 150; Paris: Cerf 1969); tł. polskie: Orygenes, Przeciw Celsusowi (tłum. S. Kalinkowski) (Warszawa: ATK 1986).
Origenes, De oratione (GCS 3; Leipzig: J.C. Hineichsʼsche Buchhandlung 1899).
Origenes, De principiis (SCh 252; Paris: Cerf 1978; SCh 268; Paris: Cerf 1980); tł. polskie: Orygenes, O zasadach (tłum. S. Kalinkowski) (Źródła Myśli Teologicznej 1; Kraków: WAM 1996).
Origenes, In Ezechielem homiliae (SCh 352; Paris: Cerf 1989); tł. polskie: Orygenes, Homilie o Księgach Izajasza i Ezechiela (tłum. S. Kalinkowski) (Źródła Myśli Teologicznej 16; Kraków: WAM 2000).
Origenes, In Genesim homiliae (SCh 7bis; Paris: Cerf 1976); tł. polskie: Homilie o Księdze Rodzaju. Homilie o Księdze Wyjścia (tłum. S. Kalinkowski) (Źródła Myśli Teologicznej 64; Kraków: WAM 2012).
Origenes, In Ieremiam homiliae (SCh 232; Paris: Cerf 1976; SCh 238; Paris: Cerf 1977); tł. polskie: Orygenes, Homilie o Księdze Jeremiasza. Komentarz do Lamentacji Jeremiasza. Homilie o Księgach Samuela i Księgach Królewskich (tłum. S. Kalinkowski) (Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy 30; Warszawa: ATK 1983).
Origenes, In Numeros homiliae (SCh 415; Paris: Cerf 1996; SCh 442; Paris: Cerf 1999; SCh 461; Paris: Cerf 2001); tł. polskie: Orygenes, Homilie o Księdze Liczb (tłum. S. Kalinkowski) (Źródła Myśli Teologicznej 76; Kraków: WAM 2016).
Philo Alexandrinus, Opera [w:] Philo in Ten Volumes (red. G.P. Goold; tłum. F.H. Colson – G.H. Whitaker) (t. 1: LCL 226; t. 2: LCL 227; t. 3: LCL 247; t. 4: LCL 261; t. 5: LCL 275; t. 6: LCL 289; t. 7: LCL 320; t. 8: LCL 341; t. 9: LCL 363; t. 10: LCL 379) (Cambridge – London: Harvard University Press 1929-1962); tł. polskie: Filon Aleksandryjski, Pisma, t. 1 (tłum. L. Joachimowicz) (Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax 1986); Pisma, t. 2 (tłum. S. Kalinkowski) (Kraków: Wydawnictwo WAM 1994).
Plato, Phaedrus [w:] Platon, Oeuvres Complètes, t. IV/3 (red. C. Moreschini) (Paris: Les Belles Lettres 1985).
Plato, Respublica [w:] Platon, Oeuvres Complètes, t. VI, VII/1, VII/2 (red. E. Chambry) (Paris: Les Belles Lettres 1931-1934).
Plato, Timaeus [w:] Platon, Oeuvres Complètes, t. X (red. A. Rivaud) (Paris: Les Belles Lettres 1925).
Stoicorum Veterum Fragmenta (red. H. von Arnim) (Leipzig: Teubner 1903-1905) I-III (=SVF).
Abramowiczówna Z., Słownik grecko-polski (Warszawa: PWN 1958-1965) I-IV.
Calabi F., „Unknowability of God”, God’s Acting, Man’s Acting. Tradition and Philosophy in Philo of Alexandria (red. F. Calabi) (Studies in Philo of Alexandria 4; Leiden – Boston: Brill 2008) 39-56.
Crouzel H., Orygenes (Kraków: Homini 2004).
Drączkowski F., „Filozofia grecka jako «trzeci Testament», czyli praeparatio evangelica w rozumieniu Klemensa Aleksandryjskiego”, Wczesne chrześcijaństwo a religie (red. I.S. Ledwoń – M. Szram) (Lublin: Wydawnictwo KUL 2012) 407-424.
Drączkowski F., „Koncepcja wychowania chrześcijańskiego w ujęciu Klemensa Aleksandryjskiego oraz Jana Chryzostoma”, Vox Patrum 29/53-54 (2009) 313-328.
Drączkowski F., Kościół – agape według Klemensa Aleksandryjskiego (Lublin: RW KUL 1996).
Fernandez Eyzaguirre S., „Passio Caritatis according to Origen in Ezechielem Homiliae VI in the Light of Dt 1,31”, Vigiliae Christianae 60 (2006) 135-147.
Hadas-Lebel M., Philo of Alexandria. A Thinker in the Jewish Diaspora (Studies in Philo of Alexandria 7; Leiden – Boston: Brill 2012).
Hägg H.F., Clement of Alexandria and the Beginnings of Christian Apophaticism (Oxford: Oxford University Press 2006).
Horst van der P.W., „Philo and the Problem of God’s Emotions”, Studies in Ancient Judaism and Early Christianity (red. P.W. van der Horst) (Ancient Judaism and Early Christianity 87; Leiden – Boston, MA: Brill 2014) 37-46.
Kannengiesser C., Handbook of Patristic Exegesis: The Bible in Ancient Christianity (Leiden – Boston, MA: Brill 2006).
Lampe G.W.H., A Patristic Greek Lexicon (Oxford: Clarendon Press 1976).
Liddell H.G. – Scott R., Greek-English Lexicon (Oxford: Clarendon Press 1996).
Lilla S., Clement of Alexandria. A Study in Christian Platonism and Gnosticism (Oxford: Oxford University Press 1971).
Lubac de H., Histoire et esprit. L’intelligence de l’Écriture d’après Origène (Paris: Aubier 1950).
Mrugalski D., „Metamorfozy platońskiej «metafory słońca» (Respublica 509b) w hetero- i ortodoksyjnej teologii (I-III w.): Gnostycyzm, Klemens z Aleksandrii i Orygenes”, Vox Patrum 37/68 (2017) 21-58.
Mrugalski D., Il Dio trascendente nella filosofia alessandrina giudaica e cristiana. Filone e Clemente (Roma: Angelicum University Press 2013).
Osborn E., Clement of Alexandria (Cambridge: Cambridge University Press 2005).
Osmański M., Filona z Aleksandrii etyka upodabniania się do Boga (Lublin: Wydawnictwo KUL 2007).
Pietras H., „«Niecierpiętliwy z miłości do ludzi cierpi» (Orygenes, MtKom X, 23, do Mt 14, 12-14)”, Studia Bobolanum 3 (2012) 21-26.
Pietras H., „Oszustwo użyteczne według Orygenesa (Hom in Ier XIX, 15 – XX, 4)”, Rocznik Wydziału Filozoficznego Towarzystwa Jezusowego w Krakowie (1989) 197-206.
Pietras H., „Pojęcie Bożej substancji w początkach Kościoła”, Metafizyka i teologia (red. R.J. Woźniak) (Myśl Teologiczna 62; Kraków: WAM 2008) 122-140.
Reale G., Historia filozofii starożytnej, t. II: Platon i Arystoteles (Lublin: RW KUL 2005).
Rist J.M., Eros e Psyche. Studi sulla filosofia di Platone, Plotino e Origene (Milano: Vita e Pensiero 1995).
Simonetti M., „Dio (Padre)”, Origene. Dizionario. La cultura, il pensiero, le opere (red. A. Monaci Castagno) (Roma: Città Nuova Editrice 2000) 118-124.
Simonetti M., „Valentino e la sua scuola”, Testi gnostici in lingua greca e latina (red. M. Simonetti) (Milano: Mondadori 2005) 201-395.
Simonetti M., Między dosłownością a alegorią (Kraków: WAM 2000).
Szram M., Chrystus – Mądrość Boża według Orygenesa (Lublin: RW KUL 1997).
Kolegium Filozoficzno-Teologiczne Polskiej Prowincji Dominikanów. Afiliowane do: Papieskiego Uniwersytetu Jana Pawła II w Krakowie Magister filozofii UJ, Magister teologii PUJPII, Licencjat teologii dogmatycznej PWT Bobolanum, Doktor nauk patrystycznych i teologii Augustinianum, Rzym. Wykładowca patrologii, chrystologii, filozofii starożytnej i greki. Członek Sekcji Patrystycznej przy Komisji ds. Nauki Katolickiej Konferencji Episkopatu Polski. http://orcid.org/0000-0002-8689-9832
Licencja
Autor/Autorzy udziela/ją Licencjobiorcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji, zgodnie z postanowieniami załącznika: LICENCJA NA KORZYSTANIE Z UTWORU
