Koncepcja kary a hipoteza apokatastazy w eschatologii Grzegorza z Nyssy
Mariusz Szram
Instytut Historii Kościoła i Patrologii KUL , Polskahttps://orcid.org/0000-0002-8646-6295
Abstrakt
Kwestia rozumienia pojęcia apokatastazy przez Grzegorza z Nyssy nie jest łatwa do interpretacji. Teksty źródłowe nie są jednoznaczne, a czasem nawet sprzeczne, i mogą budzić wątpliwości co do autentyczności. Niniejszy artykuł, na podstawie zachowanej spuścizny Grzegorza oraz współczesnej literatury naukowej, próbuje udzielić odpowiedzi na następujące pytania: w jaki sposób Grzegorz rozumiał biblijne przekazy o wiecznym potępieniu?; jak pojmował zagadnienie kary pośmiertnej?; jak rozumiał sąd szczegółowy i ostateczny?; oraz jak godził wszystkie te kwestie z nauką o apokatastazie? W pismach Grzegorza dominowało przekonanie o tymczasowości i leczniczym charakterze pośmiertnych kar. Będą ona miały charakter poprawczy i powinny trwać tylko tyle, i aż tak długo, ile będzie tego wymagać pełne oczyszczenie z pozostałości grzechu. Pozostaje kwestią nie do końca jasną, czy kara będzie miała charakter przejściowy także dla zatwardziałych grzeszników i czy Grzegorz dopuszczał dla nich wieczne potępienie. W eschatologii Grzegorza stale jest obecne dynamiczne napięcie między zbawczą łaską Boga skierowaną do całej ludzkości a ludzką wolnością i odpowiedzialnością, której Nysseńczyk nigdy nie próbował podważać. W próbie rozwiązania tej aporii przez Grzegorza centrum ciężkości przechyla się w stronę ostatecznego miłosierdzia i powszechnej woli zbawczej Boga. Chociaż przesłanki do wyrażenia tego przekonania Grzegorz czerpał z filozofii platońskiej, to jednak jego nadzieja na powrót wszystkich do Boga zakorzeniona była ostatecznie w argumentach teologicznych: wszechmocy i nieskończonej dobroci i miłosierdziu Boga oraz w zmartwychwstaniu Chrystusa.
Słowa kluczowe:
Grzegorz z Nyssy, eschatologia, apokatastaza, kara pośmiertna, sąd ostatecznyBibliografia
Źródła
Gregorius Nyssenus, Ad Ablabium, quod non sint tres dei (red. F. Müller) (GNO = Gregorii Nysseni Opera 3/1; Leiden: Brill 1958) 37-57; tł. T. Grodecki: Grzegorz z Nyssy, „O tym, że nie można mówić, że jest trzech bogów do Ablabiusza”, Grzegorz z Nyssy, Drobne pisma trynitarne (ŹMT 21; Kraków: Wydawnictwo WAM 2001) 104-117.
Gregorius Nyssenus, Ad Graecos ex communibus notionibus (PG 45, 176-185).
Gregorius Nyssenus, De anima et resurrectione dialogus (PG 46, 12-160); tł. W. Kania: Św. Grzegorz z Nyssy, „Dialog z siostrą Makryną o duszy i zmartwychwstaniu”, Grzegorz z Nyssy, Wybór pism (PSP 14; Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej 1974) 27-87.
Gregorius Nyssenus, De iis qui baptismum differunt (red. H. Polack) (GNO 10/2; Leiden: Brill 1996) 357-370; tł. M. Przyszychowska: Grzegorz z Nyssy, Do tych, którzy odwlekają chrzest (Vox Patrum 33/60 (2013) 548-555).
Gregorius Nyssenus, De infantibus praemature abreptis (red. H. Hörner) (GNO 3/2; Leiden: Brill 1987); tł. M. Przyszychowska: Grzegorz z Nyssy, „O dzieciach przedwcześnie zmarłych”, Grzegorz z Nyssy, Bóg i zło. Pisma Bazylego Wielkiego, Grzegorza z Nyssy i Jana Chryzostoma (BOK = Biblioteka Ojców Kościoła 23, Kraków: Wydawnictwo M 2004) 64-91.
Gregorius Nyssenus, De mortuis non esse dolendum (red. G. Heil) (GNO 9; Leiden: Brill 1967) I, 28-68.
Gregorius Nyssenus, De opificio hominis (PG 44, 125-256); tł. M. Przyszychowska: Grzegorz z Nyssy, O stworzeniu człowieka (ŹMT 39, Kraków: Wydawnictwo WAM 2006).
Gregorius Nyssenus, De pauperibus amandis oratio I (De beneficientia) (PG 46, 453-469); tł. T. Sinko: Św. Grzegorz z Nyssy, „O miłości ku żebrakom: mowa I”, Św. Grzegorz z Nyssy, Wybór pism (Warszawa: Pax 1963) 166-178.
Gregorius Nyssenus, De professione christiana ad Harmonium (PG 46, 237-249); tł. J. Naumowicz: Św. Grzegorz z Nyssy, „Co znaczy być chrześcijaninem?”, Św. Grzegorz z Nyssy, O naśladowaniu Boga : pisma ascetyczne (BOK 15; Kraków: Wydawnictwo M 2001) 45-57.
Gregorius Nyssenus, De virginitate (red. M. Aubineau) (SCh 119, Paris: Cerf 1966).
Gregorius Nyssenus, De vita Moysis (red. J. Daniélou) (SCh 1bis; Paris: Cerf: 1987); tł. S. Kalinkowski: Grzegorz z Nyssy, Życie Mojżesza (ŹMT 50; Kraków: Wydawnictwo WAM 2009).
Gregorius Nyssenus, In Canticum Canticorum (red. H. Langerbeck) (GNO 6; Leiden: Brill 1960); tł. M. Przyszychowska: Grzegorz z Nyssy, Homilie do Pieśni nad Pieśniami (ŹMT 43; Kraków: Wydawnictwo WAM 2007).
Gregorius Nyssenus, In illud: Tunc et ipse Filius (red. F. Field) (GNO 3/2; Leiden: Brill 1987) 3-28; tł. M. Przyszychowska: Święty Grzegorz z Nyssy, „Na słowa: Wtedy także sam Syn podda się temu, który poddał Mu wszystko (1 Kor 15,28)”, Vox Patrum 38/69 (2018) 851-862.
Gregorius Nyssenus, In inscriptiones Psalmorum (red. J. McDonough) (GNO 5; Leiden: Brill 1962) 24-275; tł. M. Przyszychowska: Grzegorz z Nyssy, O tytułach psalmów (ŹMT 72; Kraków: Wydawnictwo WAM 2014.
Gregorius Nyssenus, In sextum psalmum (red. J. McDonough) (GNO 5; Leiden: Brill 1962) 187-193; tł. M. Przyszychowska: Święty Grzegorz z Nyssy, Na psalm szósty o ósmym dniu (Vox Patrum 36/65 (2016) 830-834).
Gregorius Nyssenus, Oratio catechetica magna (PG 45, 9-106); tł. W. Kania: Św. Grzegorz z Nyssy, „Wielka katecheza”, Grzegorz z Nyssy, Wybór pism (PSP 14; Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej 1974) 128-184.
Gregorius Nyssenus, Refutatio confessionis Eunomii (red. W. Jaeger) (GNO 2; Leiden: Brill 1960) 312-410.
Hieronymus, Apologia adversus libros Rufini (red. P. Lardet) (Corpus Christianorum Series Latina 79; Turnhout: Brepols 1982); tł. S. Ryznar: Hieronim, Apologia przeciw Rufinowi (PSP 51; Warszawa 1989).
Maximus Confessor, Quaestiones, interrogationes et responsiones (red. J. H. Declerck) (CChrG10; Turnhout: Brepols 1982).
Origenes, Commentarii in Iohannem (red. C. Blanc) (SCh 120; Paris: Cerf 1966) I-V; (SCh 157; Paris: Cerf 1970) VI, X; (SCh 222; Paris: Cerf 1975) XIII; (SCh 290; Paris: Cerf 1982) XIX-XX; (SCh 385; Paris: Cerf 1992) XXVIII-XXXII; tł. S. Kalinkowski: Orygenes, Komentarz do Ewangelii według św. Jana (ŹMT 27, Kraków: Wydawnictwo WAM 2003).
Origenes, Contra Celsum (red. M. Borret) (SCh 132; Paris: Cerf 1967) I-II; (SCh 136; Paris: Cerf 1968) III-IV; (SCh 147; Paris: Cerf 1969) V-VI; (SCh 150; Paris: Cerf 1969) VII-VIII; Introduction et index (SCh 227; Paris: Cerf 1976); tł. S. Kalinkowski: Orygenes, Przeciw Celsusowi, wyd. 2 (Warszawa: ATK 1986).
Origenes, De principiis (red. H. Crouzel – M. Simonetti) (SCh 252-253; Paris: Cerf 1978) I-II; (SCh 268-269; Paris: Cerf 1980) III-IV; Compléments et index (SCh 312; Paris: Cerf 1984); tł. S. Kalinkowski: Orygenes, O zasadach (ŹMT 1; Kraków: Wydawnictwo WAM 1996).
Origenes, Homiliae in Iesu Nave (red. A. Jaubert) (SCh 71; Paris: Cerf 1960); tł. S. Kalinkowski: Orygenes, Homilie o Księdze Jozuego (PSP 34/2; Warszawa: ATK 1986) 3-137.
Orygenes, Korespondencja (komentarz i opr. H. Pietras) (ŹMT 6; Kraków: Wydawnictwo WAM 1997).
Photius, Bibliotheca (PG 103; 104, 9-430); tł. O. Jurewicz: Focjusz, Biblioteka (Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX 1986-1999) I-V.
Plato, „Theaetetus”, Platon, Oeuvres complètes (red. A. Diès) (Paris: Belles Lettres 1924) VIII/2; tł. W. Witwicki: Platon, „Teajtet”, Platon, Parmenides ; Teajtet (Kęty: Antyk 2002) 89-192.
Rufinus Aquilensis, De adulteratione librorum Origenis (red. M. Simonetti) (CChrL 20; Turnhout: Brepols 1961) 1-17; tł. S. Kalinkowski: Rufin z Akwilei, O sfałszowaniu pism Orygenesa (ŹMT 3; Kraków: Wydawnictwo WAM 1996) 107-117.
Opracowania
Alexandre, M., „Protologie et eschatologie chez Grégoire de Nysse”, Arché e Telos. La antropologia di Origene e di Gregorio di Nissa (red. U. Bianchi – H. Crouzel) (Milano: Università Cattolica del Sacro Cuore 1981) 122-169.
Azkoul, M., St. Gregory of Nyssa and the Tradition of the Fathers (Texts and Studies in Religion 63; Lewiston: Edwin Mellen Press 1995).
Balás, D.L., „Deification”, The Brill Dictionary of Gregory of Nyssa (red. L.F. Mateo-Seco – G. Maspero) (Vigiliae Christianae Supplements 99; Leiden – Boston, MA: Brill 2010) 210-213.
Balás, D.L., „The Unity of Human Nature in Basil’s and Gregory of Nyssa’s Polemics against Eunomius”, Studia Patristica 14 (1976) 275-281.
von Balthasar, H.U., Présence et pensée. Essai sur la philosophie religieuse de Grégoire de Nysse (Paris: Aubier 1947).
Chemiss, H.F., The Platonism of Gregory of Nyssa (Berkeley: University of California Press 1930).
Crouzel, H., „L’apocatastase chez Origène”, Origeniana Quarta (red. L. Lies) (Innsbruck: Tyrolia 1987) 282-290.
Crouzel, H., „A Letter from Origen to Friends in Alexandria”, The Heritage of the Early Church: Essays in Honor of George Vasilievich Florovsky (red. D. Neiman – M. Schatkin) (Roma: Pontificio Istituto Orientale 1973) 135-150.
Daniélou, J., „L’apocatastase chez saint Grégoire de Nysse”, Recherches de Science Religieuse 30 (1940) 328-347.
Daley, B.E., The Hope of the Early Church. A Handbook of Patristic Eschatology (Cambridge: Cambridge University Press 1991).
Daniélou, J., L’être et le temps chez Grégoire de Nysse (Leiden: Brill 1970). (Crossref)
Daniélou, J., Platonisme et théologie mystique. Essai sur la doctrine spirituelle de saint Grégoire de Nysse (Paris: Aubier 1944).
Daniélou, J., „La résurrection des corps chez Grégoire de Nysse”, Vigiliae Christianae 7 (1953) 154-170. (Crossref)
Duda, J., „Nadzieja zbawienia dla wszystkich? Studium wybranych pisarzy wczesnochrześcijańskich”, Studia Teologiczne 27 (2009) 187-201.
Eckmann, A., Przebóstwienie człowieka w pismach wczesnochrześcijańskich (Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL 2003).
Gaïth, J., La conception de la liberté chez Grégoire de Nysse (Paris: Vrin 1953).
Gregorios, P.M., Cosmic Man, The Divine Presence, The Theology of St. Gregory of Nyssa (New York: Paragon House 1980).
Heine, R.E., Gregory of Nyssa’s Treatise on the Inscriptions of the Psalms (Oxford: Clarendon 1995).
Hryniewicz, W., Dramat nadziei zbawienia. Medytacje eschatologiczne (Warszawa: Verbinum 1996).
Hryniewicz, W., Nadzieja zbawienia dla wszystkich. Od eschatologii lęku do eschatologii nadziei (Warszawa: Verbinum 1989).
Hübner, R., Die Einheit des Leibes bei Gregor von Nyssa: Untersuchung zum Ursprung der „physischen” Erlösungslehre (Leiden: Brill 1974).
Karras, V.A., „Sex/Gender in Gregory of Nyssa’s Eschatology: Irrelevant or Non-Existent?”, Studia Patristica 41 (2006) 363-368.
Kelly, J.N.D., Początki doktryny chrześcijańskiej (tł. J. Mrukówna) (Warszawa: Pax 1988).
Kotkowska, E., Pomyśleć świat jako całość według św. Grzegorza z Nyssy (Poznań: Księgarnia Świętego Wojciecha 2003).
Leys, R., L’image de Dieu chez Grégoire de Nysse (Paris: Desclée De Brouwer 1951).
Ludlow, M., Universal Salvation: Eschatology in the Thought of Gregory of Nyssa and Karl Rahner (Oxford: Oxford University Press 2000). (Crossref)
Maspero G., „Apocatastasis”, The Brill Dictionary of Gregory of Nyssa (red. L.F. Mateo-Seco – G. Maspero) (Vigiliae Christianae Supplements 99; Leiden – Boston, MA: Brill 2010) 55-64.
Maspero G., „Lo schema dell’exitus-reditus e l’apocatastasi in Gregorio di Nissa”, Annales Theologici 18 (2004) 85-111.
Mateo-Seco, L.F., „Eschatology”, The Brill Dictionary of Gregory of Nyssa (red. L.F. Mateo-Seco – G. Maspero) (Vigiliae Christianae Supplements 99; Leiden – Boston, MA: Brill 2010) 274-288.
Mateo-Seco L., „Otherwordly purification”, The Brill Dictionary of Gregory of Nyssa (red. L.F. Mateo-Seco – G. Maspero) (Vigiliae Christianae Supplements 99; Leiden – Boston, MA: Brill 2010) 559-561. (Crossref)
Mateo-Seco, L.F., „La vida de Cristo en la Oratio catechetica magna”, Communio et sacramentum (red. J.R. Villar) (Pamplona: Universidad de Navarra 2003) 179-200.
Maturi, G., „'Apokat£stasij e ¢n£stasij in Gregorio di Nissa”, Studi e materiali di storia delle religioni 66 (2000) 227-241.
McClear, E.V., „The Fall of Man and Original Sin in the Theology of Gregory of Nyssa”, Theological Studies 9 (1948) 175-212. (Crossref)
Misiarczyk, L., „Apokatástasis zrealizowana, aktualna i przyszła w tradycji biblijnej i patrystycznej przed Orygenesem”, Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 36/2 (2003) 459-476.
Mosshammer, A.A., „Historical time and the apokatastasis according to Gregory of Nyssa”, Studia Patristica 27 (1991) 70-93.
Mosshammer, A.A., „Non-Being and Evil in Gregory of Nyssa”, Vigiliae Christianae 44 (1990) 136-167. (Crossref)
Nautin, P., Lettres et écrivains chrétiens des IIe et IIIe siècles (Paris: Cerf 1961).
Oprea Călin, P., Eschatology of Saint Gregory of Nyssa (Diss.; Sibiu: University of „Lucian Blaga”, Faculty of Theology of „Andrei Şaguna” 2010).
Pellegrino, M., „Il platonismo di S. Gregorio Nisseno nel dialogo Intorno all’anima e alla resurrezione”, Rivista di Filosofia Neo-Scolastica 30 (1938) 437-474.
Philips, A.J., The Eschatology of St. Gregory of Nyssa (Diss.; Oxford: Oxford University Press 1963).
Pietras, H., „Apokatástasis według Ojców Kościoła. Nadzieja nawrócenia czy powszechna amnestia?”, Collectanea Theologica 62/3 (1992) 21-41.
Przyszychowska, M., „Co dzieje się z dziećmi po śmierci? Teologiczne znaczenie traktatu O dzieciach przedwcześnie zmarłych Grzegorza z Nyssy”, Forum Teologiczne 5 (2004) 95-106.
Przyszychowska, M., „Grzegorz z Nyssy: Apokatastaza i wieczne potępienie”, Credo, Domine, adiuva incredulitatem meam. Księga jubileuszowa dedykowana ojcu profesorowi Jackowi Salijowi OP (red. J. Kupczak – C. Smuniewski) (Poznań: W drodze – Kraków: Kolegium Filozoficzno-Teologiczne Polskiej Prowincji Dominikanów 2017) 367-382.
M. Przyszychowska, „Wstęp”, Święty Grzegorz z Nyssy, Na psalm szósty o ósmym dniu, Vox Patrum 36/65 (2016) 819-830. (Crossref)
Przyszychowska M., „Wstęp”, Święty Grzegorz z Nyssy, Na słowa: Wtedy także sam Syn podda się temu, który poddał Mu wszystko (1 Kor 15,28), Vox Patrum 38/69 (2018) 837-851.
Przyszychowska, M., Wszyscy byliśmy w Adamie. Jedność ludzkości w Adamie w nauczaniu ojców Kościoła (Poznań: W drodze 2013).
Przyszychowska, M., „Zagadki nauki Grzegorza z Nyssy o apokatastazie”, Collectanea Theologica 74/4 (2004) 59-73.
Rahner, K. – Vorgrimler, H., Mały słownik teologiczny (tł. T. Mieszkowski – P. Pachciarek) (Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX 1987).
Ramelli, I., The Christian Doctrine of Apokatastasis: A Critical Assessment from the New Testament to Eriugena (Vigiliae Christianae Supplements 120; Leiden: Brill 2013). (Crossref)
Ramelli, I., „La dottrina dell’apocatastasi eredita origeniana nel pensiero escatologico del Nisseno”, Ramelli I., Gregorio di Nissa. Sull’ anima e la resurrezione (Milano: Bompiani 2008) 735-958.
Sachs, J., „Apocatastasis in Patristic Theology”, Theological Studies 54 (1993) 617-640. (Crossref)
Szczerba, W., A Bóg będzie wszystkim we wszystkim… Apokatastaza Grzegorza z Nyssy. Tło, źródła, kształt koncepcji (Kraków: Wydawnictwo WAM 2008).
Szczerba, W., „Apokatastaza po Orygenesie – casus Grzegorza z Nyssy”, Analiza i Egzystencja 3 (2006) 175-195.
Szczerba, W., Koncepcja wiecznego powrotu w myśli wczesnochrześcijańskiej (Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego 2001).
Szczerba, W., „Podwójne stworzenie a soteriologia Grzegorza z Nyssy”, Poznańskie Studia Teologiczne 22 (2008) 91-101. (Crossref)
Szczerba, W., „Problem przebóstwienia na tle apofatycznej teologii Grzegorza z Nyssy”, Filozofia Religii 5 (2009) 283-299.
Taranto, S., „Tra filosofia e fede: una proposta per una ermeneutica dell’escatologia di Gregorio Nisseno”, Annali di Storia dell’Esegesi 17 (2002) 557-582.
Tsirpanlis, C.N., „The concept of Universal Salvation in Saint Gregory of Nyssa”, Studia Patristica 17/3 (1982) 1131-1144.
Wyrąbkiewicz, A., „Mistyczna teoria odkupienia w pismach św. Grzegorza z Nyssy”, Biblica et Patristica Thoruniensia 7/3 (2014) 125-143. (Crossref)
Wyrąbkiewicz, A., „Nauka o przebóstwieniu człowieka w świetle Wielkiej mowy katechetycznej Grzegorza z Nyssy”, Biblica et Patristica Thoruniensia 6 (2013) 239-248. (Crossref)
Zachhuber, J., Human Nature in Gregory of Nyssa. Philosophical Background and the Theological Significance (Leiden: Brill 2000). (Crossref)
Zemp, P., Die Grundlagen heilsgeschichtlichen Denkens bei Gregor von Nyssa (München: Hüber 1970).
Instytut Historii Kościoła i Patrologii KUL
Ks. Mariusz Szram, prezbiter archidiecezji warmińskiej, profesor nauk teologicznych, kierownik Katedry Patrologii Greckiej i Łacińskiej w Instytucie Historii Kościoła i Patrologii na Wydziale Teologii KUL, wykładowca patrologii i języków klasycznych, specjalista w zakresie teologii patrystycznej. Najważniejsze ostatnie monografie książkowe: Ciało zmartwychwstałe w myśli patrystycznej przełomu II i III wieku (Lublin: Wydawnictwo KUL 2010), Cnota pokory w nauczaniu greckich Ojców Kościoła IV wieku (Lublin: Wydawnictwo KUL 2014).
https://orcid.org/0000-0002-8646-6295Licencja
Autor/Autorzy udziela/ją Licencjobiorcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji, zgodnie z postanowieniami załącznika: LICENCJA NA KORZYSTANIE Z UTWORU
