Pluralizm prawniczy Leona Petrażyckiego a pluralizm etyczny Isaiaha Berlina. Ontologia, metodologia, praktyka prawnicza
Abstrakt
Psychika, etyka i prawo to trzy główne filary zainteresowań naukowych Leona Petrażyckiego, którymi ostatecznie zainteresowały się kręgami naukowymi filozofów, prawników i polskich socjologów. I słusznie, ponieważ miarą wielkości Narodu jest wiedza o jego bohaterach. L. Petrażycki był niewątpliwie bohaterem polskiej logiki, etyki i prawa. Moralny imperatyw przywracania, a raczej właściwego kształtowania, dzieł naszego wielkiego rodaka we współczesnej europejskiej logice, etyce i prawie powinien zależeć od merytorycznych refleksji porównawczych na temat myśli, koncepcji i naukowych definicji L. Petrażyckiego z największymi współczesnymi twórcami logiki , etyki i prawa, którzy mieli więcej szczęścia, aby pojawić się w przestrzeni naukowej niż nasz rodak.
Niewątpliwie Izajasz Berlin jest prekursorem europejskiego pluralizmu etycznego. I. Berlin jest przede wszystkim etykiem anglosaskim, silnie związanym ze środowiskiem dzisiejszych najwybitniejszych filozofów analitycznych szkoły pozytywistycznego prawa anglosaskiego.
Rodzinne i osobiste losy Petrażyckiego i I. Berlina są związane z Rosją sowiecką, która jest uosobieniem wszystkich nurtów filozoficznych sprzecznych zarówno z pluralizmem etycznym I. Berlina, jak i pluralizmem prawnym głoszonym przez L. Petrażyckiego. Chociaż ich poglądy rozwinęły się inaczej, ze względu na różne tradycje etyczne, a zwłaszcza odmienność anglosaskiej kultury prawnej od kontynentalnej kultury prawnej, można je traktować razem jako kontrapunkt dla wszystkich totalitaryzmów XX wieku. Co więcej, istnieje pewien rodzaj komplementarności między myślą etyczną I. Berlina a psychologiczną teorią prawa L. Petrażyckiego, która pomimo różnych założeń ontologicznych ogromnie wzbogaca współczesną europejską myśl filozoficzną i prawną.
Ponieważ ich losy były inne, wspólna wiedza o etycznym pluralizmie I. Berlina w Europie Zachodniej współistnieje ze wspólną ignorancją w tym kulturowym kręgu legalnego pluralizmu L. Petrazyckiego. Celem artykułu jest przezwyciężenie wyżej wspomnianego zaniedbania naukowego w odniesieniu do osiągnięć Naszego Wielkiego Rodaka.
Można postawić tezę o różnicy ontologicznej porównywanych pojęć pluralizmu. Cóż, I. Berlin jest uosobieniem agnostycznej kultury Europy Zachodniej. Wspomniana kultura ogłosiła I. Berlina jako twórcę pluralizmu etycznego, czyli twórcę nurtu kulturowego polegającego na istnieniu wzajemnie współistniejących w duchu tolerancji jednostek, grup społecznych, a nawet narodów.
Tymczasem L. Petrażycki, szlachetny syn narodu polskiego uciemiężonego przez zniewolenie, obserwując rozwijające się narodowe nacjonalizmy europejskie, które w ciągu życia doprowadziły do rewolucji społecznych, a następnie do I wojny światowej i faszyzmu i bolszewizmu, ogłosił choć z rosnącą goryczą ideę „miłości narodów” i ideę walki z płytkim, tanim pozytywizmem prawnym.
W związku z wyżej wymienionymi różnicami ontologicznymi powstaje pytanie, która z wyżej wymienionych koncepcji kulturowych prowadzi do rozwoju kultury etycznej i prawnej?
Porównanie kilku podstawowych tez pluralizmu etycznego I. Berlina, w tym idei obiektywnie istniejących, ale ostatecznie niewspółmiernych wartości etycznych i ich wpływu na ustanowienie i stosowanie prawa z ideą uniwersalnej miłości L. Petrażyckiego, psychologicznej teorii prawa i zasady polityki prawnej pozwolą na wizualizację dwóch różnych perspektyw ontologicznych, dwóch różnych grup problemów metodologicznych z absorpcją wartości etycznych i norm etycznych jako wartości prawnych i norm prawnych oraz różnic w praktycznych możliwościach wykorzystania osiągnięć naukowych wyżej wymienionych uczonych dla rozwoju praktyki prawnej jako ważnego elementu kultury współczesnych społeczeństw i narodów europejskich w dobie globalizacji i silnych kultur wzajemnej penetracji.
Niestety, empiryczne doświadczenia etyczne i wnikliwa analiza fenomenologiczna ujawniają głęboki podział etyczny współczesnego człowieka związany z jego brakiem praktyki racjonalności. Dopiero podporządkowanie obu teorii komplementarnemu prawu teologicznemu i filozoficznemu św. Augustyna ujawnia podstawowe błędy poznawcze rzeczywistości, dezorientację etyczną i nieskuteczność prakseologiczną.
Korzystając z pracy L. Petrażyckiego i pluralizmu etycznego I. Berlina służącego do jego krytyki, wynikające z nich ludzkie koncepcje antropologiczne skonstruowano i skonfrontowano z ontologicznie i etycznie przeciwstawnym trynitarnym chrześcijańskim personalizmem św. Augustyna. Szeroko argumentowano za tezą o nieustannej atrakcyjności trynitarnego chrześcijańskiego personalizmu św. Augustyna jako koncepcji rozwoju osobistej indywidualności każdego człowieka, jak również nadziei na rozwój systemów prawnych i politycznych przez nowoczesne społeczeństwa, żyjące w labiryncie ontologicznie utraconych ideologii globalnego społeczeństwa.
Słowa kluczowe:
teoria pluralizmu prawnego, teoria pluralizmu etycznego, teoria metaetyczna, ontologia, metodologia, praktyka prawniczaBibliografia
Altaner B., Stuiber A., Patrologia. Życie, pisma i nauka Ojców Kościoła, Warszawa 1988.
Arendt H., Wola, Warszawa 1966.
Arystoteles, O duszy, przeł. P. Siwek, [w:] Idem, Dzieła wszystkie, t. 3, Warszawa 2003, s. 112–113.
Arystoteles, Topiki. O dowodach sofistycznych, przeł. oraz wstępem i komentarzem opatrzył K. Leśniak, Warszawa 1978.
Berlin I., Apoteoza woli romantycznej: bunt przeciwko mitowi idealnego świata, Lettere Italiane, nr 27, 1975.
I. Berlin, The Roots of Romanticism, H. Hardy (ed.), London 1999, polski przekład: I. Berlin, Korzenie romantyzmu, red. H. Hardy, przeł. A. Bartkowicz, Poznań 2004.
Berlin I., Idee polityczne XX wieku, tłum. H. Bartoszewicz, [w]: Dwie koncepcje wolności, wybór J. Jedlicki, Warszawa 1991.
Berlin I., Nie chcę zbyt uładzonego świata, [w:] B. Polanowska-Sygulska, Rozmowy z oksfordzkimi filozofami, Kraków 2011, s. 55–66.
Berlin I., Pokrzywione drzewo człowieczeństwa, przeł. M. Pietrzak, Warszawa 2004;
Berlin I., Przypuśćmy, że telefon zamienia się w kota, [w:] Polanowska-Sygulska B., Rozmowy z oksfordzkimi filozofami, Kraków 2011, s. 19–42.
Berlin I., Upadek idei utopijnych na Zachodzie, Tokio 1978, przedrukowany w: Unity, Plurality and Politics: Essays in Honour of F. M. Bernard, ed. J. M. Porter, i R. Vernon, London–Sydney 1986.
Borzym S., Zarys dziejów filozofii polskiej, Warszawa 1986.
Brożek B., Emocje jako fundament prawa. Uwagi o teorii Leona Petrażyckiego, Warszawa 2015.
Brożek B., Rule-Following. From Imitation to the Normative Mind, Kraków 2013.
Chocimski Z., Ezoteryczne źródła komunizmu, „Fronda” nr 9–10/1997, s. 216–223.
Czerniaków A., Dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939 – 23 VII 1942, oprac. M. Fuks, Warszawa 1983.
Darwin K., O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego czyli o utrzymywaniu się doskonalszych ras w walce o byt, tłum. Sz. Dickstein, Warszawa 2010.
Dzidek T., Mistrzowie teologii. Prezentacja – antologia tekstów – dyskusja, Kraków 1998.
Eborowicz W., Wprowadzenie, [w:] św. Augustyn, Łaska, wiara, przeznaczenie, tłum. i oprac. W. Eborowicz, Poznań 1971.
Fridrich E., Die Entwicklung des Sozialismus von der Utopie zur Wissenschaft, „La Revue socialiste” 1880 (3-5).
Gilson E., Wprowadzenie do nauki św. Augustyna, Warszawa 1953, s. 58.
Grossi V., Ladaria L.F., Lécrivain Ph., Sosboüé B., Człowiek i jego zbawienie, tłum. P. Rak, Historia dogmatów, t. 2, red. B. Sosboüé, Kraków 2001.
Habrat A., Ideał człowieka i społeczeństwa w teorii Leona Petrażyckiego, Rzeszów 2006.
Hegel G.W.F., Phänomenologie des Geistes, Jena 1806.
Horkheimer M., Adorno Th., Dialektyka oświecenia. Fragmenty filozoficzne, tłum. M. Łukasiewicz, M.J. Siemek, Warszawa 1994.
Husserl E., Kryzys europejskiego człowieczeństwa a filozofia, Warszawa 1993.
Husson L., Analyse critique de la methode de l,exegese, [w]: Nouvelles etudes sur la penseee juridique, Paryż 1974.
Jan Paweł II, Konstytucja Gaudium et spes.
Jan Paweł II, Encyklika Centesimus annus.
Jan Paweł II, Encyklika Redemptoris missio.
Jan Paweł II, Encyklika Fides et ratio.
Jan Paweł II, Encyklika Cenntessimus annum.
Jan Paweł II, Encyklika Laborem exercens.
Jan Paweł II, Pamięć i tożsamość. Rozmowy na przełomie tysiącleci, Kraków 2005.
Jonas A., Augustin und das paulinische Freiheitsproblem, Göttingen 1985.
Kant I., Idee do ujęcia historii powszechnej w aspekcie światowym, tłum. I. Krońska, [w]: T. Kroński, Kant, Warszawa 1966.
Karoń K., Historia antykultury, [bmw] 2018.
Kelsen H., Czysta teoria prawa, Warszawa 1934.
Kowalczyk S., Nauka a wiara, opozycja czy zgodność?, „Roczniki Filozoficzne” 31 (1983), z. 3.
Kowalczyk S., Człowiek w poszukiwaniu wartości. Elementy aksjologii personalistycznej, Lublin 2006.
Kowalski J., Psychologiczna teoria prawa i państwa Leona Petrażyckiego, Warszawa 1963.
Körner F., Das Sein und der Mensch. Die existentielle Seinsentdeckung des jungen Augustinum (Byt i człowiek. Egzystencjalne odkrycia bytu młodego Augustyna), Freiburg 1959.
Krąpiec M.A., Zdybicka Z., Augustyn – myśl filozoficzna, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 1, Lublin 1985
Kowalczyk S., Przedmowa, [w:] Idem, Zarys filozofii człowieka, Sandomierz 2002,.
Kowalczyk S., Człowiek i Bóg w nauce świętego Augustyna, Warszawa 1987.
Kowalski J., Psychologiczna teoria prawa i państwa Leona Petrażyckiego, Warszawa 1963.
Lafargue P., Le Droit à la Paresse, Paris 1883.
Leon XIII, Encyklika Libertas praestantissimum.
Leszczyna H., Petrażycki, Warszawa 1974.
Luño A.R., Elegidos en Cristo para ser Santos, Moral especial, t. 3, Roma 2008.
Machiavelli N., Ill principe, A. Blado, D. Isola, Roma, 1532.
Marchenko G., Istoki zła, Moskwa 2000.
Marks K., Das Kapital. Kritik der politischen Ökonomie, Hamburg, 1867.
Michalski K., Wstęp, [w:] Heidegger M., Budować, mieszkać, myśleć, Warszawa 1977
Motyka K., Law and Sociology: The Petrażyckian Perspective, [w:] Law and Sociology, ed. M. Freeman, Oxford 2006.
Nusbaum J., Darwin Ch., The Descent of Man, Londyn 1871.
Oko D., Łaska i wolność, Kraków 1997.
Papuziński A., Filozoficzne dziedzictwo oświecenia a zrównoważony rozwój, „Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej” 2017, z. 112.
Perelman Ch., Logika prawnicza. Nowa retoryka, tłum. T. Pajor, Warszawa 1984.
Petrażycki L., Die Lehre vom Einkommen, t. 1, Berlin 1893, t. 2, Berlin 1895.
Petrażycki L. O ideale społecznym i odrodzeniu prawa natury, [w:] Idem, O nauce, prawie i moralności: pisma wybrane, oprac. A. Kojder, Warszawa 1985.
Petrażycki L., O nauce, prawie i moralności: pisma wybrane, oprac. A. Kojder, Warszawa 1985.
Petrażycki L., O pobudkach postępowania i o istocie moralności i prawa, Warszawa 2002.
Petrażycki L., Teoria prawa i państwa w związku z teorią moralności, t. 1, Warszawa 1959.
Petrażycki L., Wstęp do nauki prawa i moralności, oprac. J. Lande, Warszawa 1959.
Platon, Obrona Sokratesa, tłum. W. Witwicki, Warszawa 1982.
Polanowska-Sygulska B., Filozofia wolności Isaiaha Berlina, Kraków 1998.
Polanowska-Sygulska B., Pluralizm wartości i jego implikacje w filozofii prawa, Kraków 2011.
Popper K., Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, t. 1–2, przeł. H. Krahelska, Warszawa 2010.
Sekstus Empiryk, Przeciw uczonym, tłum. Z. Nerczuk, Warszawa 2017.
Smolka B., Narodziny i rozwój personalizmu, Opole 2002.
Starowieyski M. (oprac.), „Karmię was tym, czym sam żyję”: Ojcowie Kościoła prowadzą przez święta roku kościelnego, Kraków 2015.
Stevenson Ch., Ethics and Language, New Haven 1944.
Still W.T., Nowy Porządek Świata. Odwieczny plan tajnych towarzystw, Poznań 1995.
Szlachta B., Obiektywna podstawa prawa. Wybór pism, Kraków 2001.
Szmyd J. (red.), Wizerunki filozofów i humanistów polskich: wiek XX, Kraków 2000.
Szyszkowska M., Zarys europejskiej filozofii prawa, Białystok 2004.
Św. Ambroży, De officiis ministrorum, tłum. K. Abgarowicz, Warszawa 1967
Św. Augustyn, Duch a litera, tłum. W. Eborowicz, Warszawa 1977
Św. Augustyn, O Państwie Bożym, tłum. ks. W. Kubicki, t. 1–2, Warszawa 2010.
Św. Augustyn, O porządku, tłum. J. Modrzejewski, Dialogi filozoficzne, Kraków 2001.
Św. Augustyn, O prawdziwej wierze, tłum. J. Ptaszyński, Dialogi filozoficzne, Kraków 2001.
Św. Augustyn, Przeciw Juliuszowi IV, 4, 34; 14, 71, tłum. W. Eborowicz, Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, t. 19, z. 1 i 2, Warszawa 1977.
Św. Augustyn, Solilokwia. Rozmowy samego ze sobą, tłum. A. Świderkówna, Dialogi filozoficzne, Kraków 2001.
Św. Augustyn, O Trójcy Świętej, tłum. M. Stokowska, Kraków 1996.
Św. Augustyn, O wielkości duszy, tłum. D. Turkowska, Dialogi filozoficzne, Kraków 2001.
Św. Augustyn, O wolnej woli, tłum. A. Trombala, Dialogi filozoficzne, Kraków 2001.
Św. Augustyn, Wyznania, tłum. J. Czuj, Kraków 2008.
Thonnard F.-J., Augustinisme et Thomisme comme Philosophies Chretiennes, „Revue des études augustiniennes” 6 (1960), s. 255–258
Tokarczyk R., Filozofia prawa, Lublin 2004.
Trapè A., Agostino S., Introduzione alla Dottrina della Grazia, t. 1, Natura e Grazia, Roma 1987, s. 27.
Warzeszak S., Martina Heideggera filozofia etyki i techniki, „Warszawskie Studia Teologiczne” 2002, t. 15, s. 229-250.
Wojtyła K., Miłość i odpowiedzialność, Kraków 1962.
Wojtyła K., Dobro i wartość, [w:] Idem, Wykłady lubelskie, Lublin 1986, s. 110.
Wurmbrand R., Was Karol Marx a Satanist?, Columbia 1979;
Zdybel J., Russia, Poland and Marxism: Isaiah Berlin to Andrzej Walicki 1962-1996, „Dialogue and Universalism” 2005, 15 (9–10), s. 5–196.
Zyzik R., Ideał społeczny w polityce prawa. Perspektywa ewolucyjna, „Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej” 2015, t. 60.
Uniwersytet Jagielloński https://orcid.org/0000-0002-6115-7488
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Czasopismo zapewnia bezpłatny i otwarty dostęp (ang. open access) do całej zawartości.
Teksty opublikowane w tomach 3/2018 - 4/2023 udostępnione są na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Użycie niekomercyjne - Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Od tomu 1/2024 teksty udostępniane są na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa CC BY 4.0.
