If Not Religion, then What Matters? Intra- And Intergenerational Differentiation of the Axiological-Normative Systems of Young Pole
Abstract
The crises of recent years, including the pandemic, the war in Ukraine, and economic instability, may disrupt the mechanism described by Inglehart, according to which increasing existential security in a society leads to the adoption of post-materialist values. The aim of the article is to identify the value hierarchy of young Poles, with particular attention to the place of religious faith, and to show intergenerational (Generations Y and Z) as well as intragenerational differences. The empirical data analyzed come from quantitative research conducted by CBOS, primarily from a representative survey of individuals aged 18–44 carried out in November 2024. Student’s t-tests were used to compare means, along with an analysis of response distributions. For trend data from 2017–2025, indicators of declared faith and religious practices were examined. Differences between Generations Y and Z are minor, while differences between women and men are clearly pronounced: women rate the importance of values such as equal treatment of others, education, engagement with culture, respect from other people, and ecology, environmental care significantly higher. The downward trend in religious practice in Poland slowed after the pandemic, and 2025 saw an increase in declared religiosity among young people. The accumulation of crises shifts young cohorts toward security-related values, indicating a weakening of the post-materialist dynamic expected under Inglehart’s theory. At the same time, strong intragenerational differences between women and men suggest that these gender differences – rather than generational divisions per se – may become a key factor in explaining contemporary value orientations among young Poles.
Keywords:
young Poles, Generation Z, values, generational differences, InglehartReferences
Abramson P.R., Inglehart R., Generational Replacement and Value Change in Eight West European Societies, „British Journal of Political Science”, t. 22, 1992, nr 2, s. 183–228.
Ashilova M.S., Kim O. Ya., Begalinov A.S., Begalinova K.K., The Value System of Modern Youth after the СOVID-19 Pandemic, „The Education and Science Journal”, t. 25, 2023, nr 7, s. 172–191. DOI: 10.17853/1994-5639-2023-7-172-191.
Bauman Z., Płynna nowoczesność, tłum. T. Kunz, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2006.
Beck U., Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, tłum. S. Cieśla, Scholar, Warszawa 2002.
Berger P.L., Święty baldachim. Elementy socjologicznej teorii religii, tłum. W. Kurdziel, Nomos, Kraków 2005.
Boguszewski R., Bożewicz M., Makowska M., Podkowińska M., The COVID-19 Pandemic’s Impact on Religiosity in Poland, „Religions”, t. 11, 2020, nr 12, s. 1–14. DOI: 10.3390/rel11120646.
Boguszewski R., Bożewicz M., Religijność i moralność polskiej młodzieży – zależność czy autonomia?, „Zeszyty Naukowe KUL”, t. 62, 2019, nr 4, s. 31–52. DOI: 10.31743/zn.2019.62.4.02.
Borowik I., Religijność w Polsce okresu transformacji, w: Polska początku XXI wieku. Przemiany kulturowe i cywilizacyjne, red. K. Frysztacki, P. Sztompka, Warszawska Drukarnia Naukowa PAN, Warszawa 2012, s. 339–347.
Casanova J., Musimy akceptować religijne dziedzictwo, „Dziennik” 2008, nr 211, dodatek „Europa” nr 38, s. 4.
Casanova J., Religion, European Secular Identities, and European Integration, w: Religion in an Expanding Europe, red. T.A. Byrnes, P.J. Katzenstein, Cambridge University Press, Cambridge 2006, s. 65–92.
CBOS, Bariery zamierzeń prokreacyjnych, oprac. M. Omyła-Rudzka, Komunikat z badań nr 87/2023, Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa 2023, https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2023/K_087_23.PDF (dostęp: 4.12.2025).
Cizreli B., Özyurt C., The Condition of Religion in Modern, Post-Modern, Global Transformation Processes: Critical Contribution to Theories of Religion, „Külliye”, t. 3, 2022, nr 2, s. 82–107. DOI: 10.48139/aybukulliye.1038857.
Dassonneville R., Change and Continuity in the Ideological Gender Gap: A Longitudinal Analysis of Left-Right Self-Placement in OECD Countries, „European Journal of Political Research”, t. 60, 2020, nr 1, s. 225–238. DOI: 10.1111/1475-6765.12384.
The Desecularization of the World: Resurgent Religion and World Politics, red. P.L. Berger, William B. Eerdmans Publishing Company–Grand Rapids, Michigan 1999.
Firlit E., Hainz M., Libiszowska-Żółtkowska M., Pickel G., Pollack D., Pomiędzy sekularyzacją i religijnym ożywieniem, Ignatianum, Kraków 2012.
Gagatek K., Karaś U., Kelsz J., Stan Młodych 2025, Fundacja ważne sprawy, Warszawa 2025.
Georgiu G., Reversibility of Secularization a Thesis Confirmed in Post-Modernity,„European Journal of Science and Theology”, t. 10, 2014, nr 2, s. 5–16.
Giddens A., Nowoczesność i tożsamość. Ja i społeczeństwo w epoce później nowoczesności, tłum. A. Szulżycka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
Grabowska M., Bóg a sprawa polska. Poza granicami teorii sekularyzacji, Scholar, Warszawa 2018.
Habermas J., Wierzyć i wiedzieć, tłum. M. Łukasiewicz, „Znak” 2002, nr 9, s. 8–21.
Hildebrandt-Wypych D., Pokolenia młodzieży – próba konceptualizacji, „Przegląd Pedagogiczny” 2009, nr 2, s. 105–124.
Inglehart R., Modernization and Postmodernization: Cultural, Economic, and Political Change in 43 Societes, Princeton University Press, Princeton 1997.
Inglehart R., The Silent Revolution: Changing Values and Political Styles Among Western Publics, Princeton University Press, Princeton 1977.
Inglehart R., Welzel C., Modernization, Cultural Change, and Democracy: The Human Development Sequence, Cambridge University Press, Cambridge 2005.
Kaczmarek J., Postsekularyzm – mikro- czy megatrend?, „Przegląd Religioznawczy”, t. 4, 2019, 35–46.
Kuźniar M., Contemporary Family Attitudes and Values in Czech Society, „Colloquia Theologica Ottoniana”, t. 40, 2024, s. 65–88. DOI: 10.18276/cto.2024.40-04.
Kwiecińska M., Teneta D., System wartości i wzorce myślenia pokolenia Z w kontekście zdolności organizacji do zmian – wyniki badań, w: W kręgu zmiany organizacyjnej. Księga jubileuszowa z okazji 45-lecia pracy naukowo-dydaktycznej Profesor Grażyny Osbert-Pociechy, red. J. Lichtarski, S. Nowosielski, C. Zając, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2024, s. 83–95, DOI: 10.15611/2024.14.7.06.
Lavietes M., Concern over Rich-Poor Divide Seen on the Increase During Pandemic, Reuters, 23 listopada 2021, https://www.reuters.com/world/concern-over-rich-poor-divide-seen-increase-during-pandemic-2021-02-23/ (dostęp: 4.12.2025).
Lisiak E., Morytz-Balska E., Polska w liczbach 2023, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2023.
Mannheim K., Das Problem der Generationen, „Kölner Vierteljahreshefte für Soziologie”, t. 7, 1928, z. 2, s. 157–185.
Mariański J., Co mówi „duch czasu” − sekularyzacja religii i społeczeństwo postsekularne, „Roczniki Nauk Społecznych”, t. 32, 2004, z. 1, s. 49–83.
Mariański J., Kondycja religijna i moralna młodzieży szkół średnich w latach 1988–1998–2005–2017, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2018.
Mariański J., Księdza Profesora Jana Szymczyka narracja socjologiczna o wartościach, „Zeszyty Naukowe KUL”, t. 67, 2024, nr 1, s. 5–23. DOI: 10.31743/znkul.16983
Mariański J., Małżeństwo i rodzina w świadomości młodzieży maturalnej – stabilność i zmiana, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2012.
Mariański J., Sekularyzacja, desekularyzacja, nowa duchowość. Studium socjologiczne, Nomos, Kraków 2013.
Mariański J., Socjologia i moralność. Czym jest i dokąd zmierza socjologia moralności?, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2019.
Mariański J., Zaręba S.H., Rodzina jako wartość w czasie pandemii, „Roczniki Nauk Społecznych”, t. 13, 2021, nr 2, s. 5–21. DOI: 10.18290/rns21492.3.
Martin D., The Future of Christianity: Reflections on Violence and Democracy, Religion and Secularization, Ashgate, Farnham–Burlington 2011.
Marzęcki R., Orientacje ideologiczne i lewicowo-prawicowa samoidentyfikacja młodych Polek i Polaków. Obraz politycznej przepaści płciowo-pokoleniowej, „Przegląd Politologiczny” 2023, nr 3, s. 5–18. DOI: 10.14746/pp.2023.28.3.1.
Niezgoda M., Czy pokolenie może być stracone?, w: Polityka Młodzieżowa. Problemy i Perspektywy, red. S. Schudło, P. Długosz, Shvydkodruk, Drohobycz–Przemyśl 2014, s. 12–18.
Norris P., Inglehart R., Sacrum i profanum. Religia i polityka na świecie, tłum. R. Babińska, Nomos, Kraków 2006.
Ossowska M., Koncepcja pokolenia, „Studia Socjologiczne” 1963, nr 2, s. 47–51.
Pew Research Center, The Age Gap in Religion Around the World, 2018, https://www.pewresearch.org/religion/2018/06/13/the-age-gap-in-religion-around-the-world/ (dostęp: 9.09.2025).
Pew Research Center, Decline of Christianity in the U.S. Has Slowed, May Have Leveled Off, https://www.pewresearch.org/religion/2025/02/26/decline-of-christianity-in-the-us-has-slowed-may-have-leveled-off/ (dostęp: 9.09.2025).
Ragin-Skorecka K., Falfer R., Values and Expectations of Generation Z, „Scientific Papers of Silesian University of Technology” 2024, nr 201, s. 289–302. DOI: 10.29119/1641-3466.2024.201.22.
Schewel, B., Transformational Post-Secularism: An Overlooked Strand of Thought, „Journal of the American Academy of Religion”, t. 87, 2019, nr 4, s. 1085–1112. DOI: 10.1093/jaarel/lfz066.
Shorrocks R., Cohort Change in Political Gender Gaps in Europe and Canada: The Role of Modernization, „Politics & Society”, t. 46, 2018, nr 2, s. 135–175. DOI: 10.1177/00323292177516.
Speczyńska D., Habermas o religii w polityce, „Etyka”, t. 48, 2014, s. 69–88.
Swadźba U., Różnice i podobieństwa. Miejsce religii i rodziny w systemie wartości społeczeństwa polskiego, czeskiego i słowackiego, „Górnośląskie Studia Socjologiczne” 2015, s. 101–122.
Szafraniec K., Orientacje życiowe uczącej się młodzieży, w: Młodzież jako problem i jako wyzwanie ponowoczesności. Z prac Sekcji Socjologii Edukacji i Młodzieży PTS 2011, t. 2, red. K. Szafraniec, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011, s. 31–52.
Szymczyk J., Odkrywanie wartości. Z problematyki socjologiczno-aksjologicznej, Polihymnia, Lublin 2004.
Szymczyk J., Socjologiczne rozumienie wartości w aspekcie relacjonistycznym, „Zeszyty Naukowe KUL”, t. 62, 2019, nr 3, s. 35–54. DOI: 10.31743/zn.2019.62.3.03.
Taylor, A Secular Age, Harvard University Press, Harvard 2007.
Tyrała M., Zmiany pokoleniowe a zachowania wyborcze. Na przykładzie wyborów parlamentarnych w Polsce w 2019 roku, „Środkowoeuropejskie Studia Polityczne” 2022, nr 1, s. 99–115. DOI: 10.14746/ssp.2022.1.5.
van Ditmars M.M., Political Socialization, Political Gender Gaps and the Intergenerational Transmission of Left-Right Ideology, „European Journal of Political Research”, t. 62, 2022, nr 1, s. 3–14. DOI: 10.1111/1475-6765.12517.
Wohl R., The Generation of 1914, Harvard University Press, Cambridge 1979.
Zielińska K., Spory wokół teorii sekularyzacji, Nomos, Kraków 2009.
University of Warsaw
Dr, Katedra Metodologii Badań nad Polityką, Wydział Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych
https://orcid.org/0000-0002-0814-1815License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.
This is an open access journal.
Beginning with Issue 1/2024, all texts published under a Creative Commons Attribution CC BY 4.0 licence.
The texts in Issues from 3/2018 to 4/2023 are published under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives CC BY-NC-ND 4.0 licence.
For aricles till 2/2018 your use is permitted by an applicable exception or limitation – see: Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
