Samopomoc jako alternatywny sposób zapewnienia efektywnej ochrony praw prywatnych w prawie rzymskim
Krzysztof Amielańczyk
Abstrakt
Celem artykułu jest prezentacja rzymskich regulacji dotyczących samopomocy z perspektywy metod kwalifikacji jej dopuszczalności z uwzględnieniem zarówno normatywnej treści oryginalnych aktów prawnych (Ustawa XII Tablic, Ustawa Akwiljańska, prawo pretorskie), jak i treści dodanych przez cesarzy i jurysprudencję. Samopomoc stanowiła alternatywną drogę zapewnienia efektywnej ochrony praw prywatnych w prawie rzymskim począwszy od okresu archaicznego aż po czasy justyniańskie. Należy odróżnić samopomoc aktywną i samopomoc pasywną. Samopomoc aktywna była stale poddawana ograniczeniom, aż w końcu została zakazana dekretem Marka Aureliusza (decretum divi Marci). Jeśli chodzi o samopomoc pasywną, można stwierdzić, że obecność i znaczenie zasady vim vi repellere licet są oczywiste od narodzin rzymskiego prawa prywatnego. Rzymianie nie stworzyli żadnych teoretycznych podstaw dla samopomocy, w szczególności dla uprawnionego pozbawienia kogoś życia, jednakże pomimo braku odpowiednich teoretycznych konstrukcji dla samopomocy nie kwestionowali zasady, że „siłę można odeprzeć siłą”. W ten sposób, w warunkach „obrony koniecznej”, które to uprawnienie wynikało już z samego prawa natury, a następnie zostało potwierdzone w ustawach, dozwolone było nawet pozbawienie życia napastnika, który zagroził naruszeniem dóbr ofiary takich jak życie, zdrowie czy mienie.
Słowa kluczowe:
samopomoc, obrona konieczna, vis, furtum manifestum, vim fieri veto, decretum divi MarciBibliografia
Źródła prawa
Źródła rzymskie
Cic. pro Milone
3,9
Codex Iustiniani
3,27,1pr.
3,27,2
8, 4, 1
9,16,2
9,16,3
Codex Theodosiani
9,14,2
12,45,2
Collatio legum Mosaicarum et Romanarum
7,2,1
7,3,2
7,3,3
Lex duodecim tabularum
8,12-13
8,14
Digesta Iustiniani
1,1,3
4,2,0
4,2,13
9,2,0
9, 2, 4 pr.
9,2,4,1
9, 2, 45, 4
43, 16, 1, 27
43,17,1 pr.
48,7,7
48,8,9
50, 17, 176 pr.
Gai Institutiones
4,151-3
4,155
Pauli Sententiae
5,23,29
Źródła współczesne
art.423 kodeksu cywilnego
art. 25 §1 kodeksu karnego
Literatura:
Amielańczyk K., Vim vi repellere licet. Kilka uwag na temat genezy prawa do obrony koniecznej w prawie rzymskim, „Palestra” 11-12 (2008), s.109-119
Amielańczyk K., Czy kontratyp obrony koniecznej ma rzymską tradycję? W poszukiwaniu przesłanek dopuszczalności prawa do samoobrony w rzymskim prawie karnym, w: Quid leges sine moribus? Studia nad prawem rzymskim dedykowane Profesorowi Markowi Kuryłowiczowi w 65. Rocznicę urodzin oraz 40-lecie pracy naukowej (pod red. K. Amielańczyka), Lublin 2009, s. 51-72
Amielańczyk K., Vis – pomiędzy prawem rzymskich deliktów prywatnych a rzymskim prawem karnym publicznym, w: Przemoc w świecie starożytnym. Źródła, struktury, interpretacje, Lublin 2017, s. 283 – 298
Bohácek M., Si se telo defendit, w: Studi in onore V. Arangio-Ruiz, I, Napoli 1953, s.147-172
Dajczak W., Giaro T., Longchamps de Beriér F. , Prawo rzymskie. U podstaw prawa prywatnego, Warszawa 2014 (2 wyd.)
Dębiński A., Rzymskie prawo prywatne. Kompendium, Warszawa 2011
Digesta Iustiniani, Digesta Iustiniani. Digesta Jusyniańskie. Tekst i przekład, pod red. T. Palmirskiego, Kraków 2013-2017
Diósdi G., Vim vi repellere licet. A contribution to the study of the question of self-defence in Roman Law, “Acta Universitatis Wratislaviensis. Antiquitas”, I (1963), s. 187-199.
Garofalo L., Pojęcia i żywotność rzymskiego prawa karnego, „Zeszyty Prawnicze UKSW“ 3.1 (2003), s. 7-41
Gintowt E., Rzymskie prawo prywatne w epoce postępowania legisakcyjnego, Warszawa 2005
Gioffredi C., I principi del diritto penale Romano, Torino 1970
Kaser M., Das Römische Privatrecht, II, München 1975
Kelly J.M., Roman Litigation, Oxford 1966
Kuryłowicz M., Ustawodawstwo rzymskie w sprawach karnych, „Annales UMCS” 35.1 (1988), s.29-30
Labruna L., Vim fieri veto. Alle radici di una ideologia, Napoli 1971
Lacché L., Latrocinium, Milano 1988
Litewski W., Rzymskie prawo prywatne, Warszawa 1999
Litewski W., Podstawowe wartości prawa rzymskiego, Kraków 2001
Litewski W., Rzymski proces karny, Kraków 2003
Longo G., Sulla legittima difesa e sullo stato di necessità in diritto romano, w: Sein und Werden im Recht. Festgabe für U. von Lübtow, Berlin 1970, s. 321-328
Lucernoni M.F.P., Gli stationarii il Età Imperiale, Rome 2001
Luzzato G., Von der Selbsthilfe zum römischen Prozeß, „Zeitschrift der Savigny - Stiftung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung“ 73 (1956), s. 27-67
Łoposzko T., Zarys dziejów społecznych cesarstwa rzymskiego, Lublin 1989
Mayer-Maly T., Vis, „Paulys Realencyclopädie“ IX A (1961), s. 315-327
Mozgawa M., (red.), Prawo karne materialne. Część ogólna, Warszawa 2011
Robinson O., The Criminal Law of Ancient Rome, Baltimore 1996
Sondel J., Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Kraków 1997
Staszków M., Teoria o „Selbsthilfe” i jej „nowocześni” krytycy, „ZN UWr” 27, Prawo 7 (1960), 201-216
Tarwacka A., Searching for the Roots. Vis vi depulsa in the Concept of Cicero, „Miscellanea historico-iuridica”, 11 (2012), s.77-88.
The Theodosian Code and Novels and the Sirmondian Constitutions. A translation with commentary, glossary and bibliography by Clyde Pharr, Princeton 1952
Waldstein W., rec. G. Longo, Sulla legittima difesa e sullo stato di necessità in diritto romano, w: Sein und Werden im Recht. Festgabe für U. von Lübtow, Berlin 1970), „Zeitschrift der Savigny - Stiftung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung“ 89 (1972), s. 476- ????
Warylewski J., Prawo karne. Część ogólna, Warszawa 2005
Wenger L., Institutes of Roman Law of Civil Procedure, New York 1955
Wieacker F., Endoplorare. Diebstahlsverfolgung und Gerüft in altrömischen Recht, w: Festschrift für L.Wenger I, München 1944, s. 129-179
Wiliński A., Das römische Recht. Geschichte und Grundbegriff des Privatrechts mit einem Anhang über Strafrecht, Leipzig 1966
Wołodkiewicz W., Zabłocka M., Prawo rzymskie. Instytucje, Warszawa 2005
Zabłocka M., Quaestio cum lance et licio „IURA” 54 (2003), s. 109-121
Zabłocka M., Quaestio cum lance et licio, w: Contra leges et bonos mores. Przestępstwa obyczajowe w starożytnej Grecji i Rzymie (pod red. H. Kowalskiego i M. Kuryłowicza), Lublin 2005, s. 379-388
Zabłoccy M. i J., Ustawa XII Tablic. Tekst-tłumaczenie-objaśnienia, Warszawa 2000
Licencja
Czasopismo zapewnia bezpłatny i otwarty dostęp (ang. open access) do całej zawartości.
Od numeru 1/2024 teksty udostępniane są na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa CC BY 4.0.
Teksty opublikowane w numerach od 3/2018 do 4/2023 udostępnione są na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Użycie niekomercyjne - Bez utworów zależnych CC BY-NC-ND 4.0.
Z utworów opublikowanych w niniejszym czasopiśmie przed nr 3/2018 można korzystać w ramach dozwolonego użytku zgodnie z art. 23-35 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
