Szkoły publiczne benedyktynów sieciechowskich w latach 1791-1819
Robert Stępień
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie , Polskahttps://orcid.org/0000-0003-3453-4185
Abstrakt
Artykuł przedstawia problematykę organizacji i działalności szkół publicznych prowadzonych przez benedyktynów sieciechowskich na przełomie XVIII i XIX w. Ramy czasowe artykułu wyznaczają daty założenia z inicjatywy klasztoru sieciechowskiego szkoły w Stężycy, a zamyka rok wprowadzenia ustawy supresyjnej, która doprowadziła do kasaty opactwa sieciechowskiego. W tekście szczególną uwagę zwrócono na kwestie związane ze statusem organizacyjnym szkół sieciechowskich, programem i poziomem prowadzonego w nich nauczania, kadrą pedagogiczną, liczebnością uczniów oraz zapleczem materialnym, w tym zbiorami szkolnej biblioteki. Podstawowym materiałem źródłowym dla badań w tym zakresie były akta władz oświatowych, sprawujących nadzór nad szkołami sieciechowskimi w omawianym okresie, w tym raporty powizytacyjne oraz sprawozdania składane przez przełożonych szkoły. Istotne znaczenie dla części omawianych zagadnień miała zachowana spuścizna archiwalna klasztoru oraz akta urzędowe okupacji i ewakuacji suprymowanego opactwa. W okresie ponad dwudziestu pięciu lat istnienia szkół sieciechowskich zmianom podlegała ich przynależność administracyjna oraz model organizacyjno-programowy. Na działalność tych szkół duży wpływ wywarły przemiany polityczno-ustrojowe oraz reformy oświatowe prowadzone przez władze państwowe. Powołana w 1791 r. szkoła w Stężycy otrzymała status podwydziałowej, a jej funkcjonowanie opierało się na założeniach systemu nauczania Komisji Edukacji Narodowej. Po kilku latach szkoła została przeniesiona do Sieciechowa, co doprowadziło do sporu z mieszkańcami Stężycy, który trwał jeszcze w czasach Księstwa Warszawskiego. Na początku XIX w. szkoła w Sieciechowie została zorganizowana na wzór gimnazjów austriackich, a w okresie istnienia Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego została zakwalifikowana do placówek podwydziałowych i wydziałowych. Kadrę pedagogiczną szkoły w głównej mierze stanowili zakonnicy z klasztoru sieciechowskiego, ale nauczycielami, zwłaszcza przedmiotów językowych, były też osoby świeckie. Ważną funkcję dydaktyczną spełniała biblioteka szkolna, której zawartość tworzyły podręczniki oraz piśmiennictwo pomocnicze.
Słowa kluczowe:
klasztor, benedyktyni, Sieciechów, Stężyca, szkolnictwo, biblioteka szkolnaBibliografia
Adrianek M., Biblioteki publicznych szkół średnich Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego do r. 1831, „Roczniki Biblioteczne”, 22 (1978) z. 1-2, s. 11-55.
Adrianek M., O książkach elementarnych w czasach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, „Przegląd Historyczno-Oświatowy”, (1979) nr 1, s. 18-38.
Adrianek M., Podstawowy zasób filologiczny w bibliotekach szkolnych Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego do r. 1831, „Studia o Książce”, 11 (1981) s. 41-70.
Adrianek M., W kręgu problemów oświaty i książki szkolnej, „Biuletyn Biblioteki UMCS”, 32/33 (1984/1985 [druk: 1989]) s. 7-25.
Aleksandrowska E., Grzegorz Wincenty Piramowicz (1735-1801), w: Polski Słownik Biograficzny, t. 26, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1981, s. 529-536.
Aleksandrowska E., Joachim Marquart (Margward, Markwart), w: Polski Słownik Biograficzny, t. 20, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975, s. 59-60.
Ausz M., Edukacja w świetle Urządzenia tymczasowego szkół pijarskich z 1808 roku, „Res Historica”, 18 (2004) s. 31-41.
Ausz M., Puchowski K., Komisja Edukacji Narodowej 1773-1794. Szkoły w Wydziale Pijarskim, seria: Komisji Edukacji Narodowej model szkoły i obywatela – koncepcje, doświadczenia i inspiracje, t. 9, Warszawa 2018.
Ausz M., Odbudowa polskiej prowincji pijarów. Działalność wychowawczo-edukacyjna zakonu w latach 1873-1918, Lublin 2013.
Ausz M., Szkoły pijarskie na Lubelszczyźnie w wiekach XVII-XIX, Lublin 2006.
Bartnicka K., Wychowanie patriotyczne w szkołach Komisji Edukacji Narodowej, Warszawa 2018.
Bazydło J., Dębski Jan Adrian, w: Encyklopedia Katolicka, t. 3, 1979, kol. 1235.
Brykowska Maria, W sprawie architektury zespołu pobenedyktyńskiego w Opactwie-Sieciechowie, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 15 (1970) z. 2, s. 203-211.
Buba I., Pijarzy w Polsce (Próba charakterystyki), „Nasza Przeszłość”, 15 (1962) s. 13-37.
Buczek K., Jowin Fryderyk Bystrzycki, h. Bończa (1737-1821), w: Polski Słownik Biograficzny, t. 3, Kraków 1937, s. 177-178.
Ciok D., Kociszewski A., Szczepański J. (red.), Dzieje Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego im. Piotra Skargi w Pułtusku, Ciechanów-Pułtusk 1991.
Czeppe M., Wereszycka H., Franciszek Scheidt (1759-1807), w: Polski Słownik Biograficzny, t. 35, Warszawa-Kraków 1994, s. 437-439.
Derwich M., Szkoły w dobrach i parafiach opactwa łysogórskiego, w: Nauczanie w dawnych wiekach. Edukacja w średniowieczu i u progu ery nowożytnej. Polska na tle Europy, red. W. Iwańczak, K. Bracha, Kielce 1997, s. 47-66.
Dobrzański J., Losy szkolnictwa średniego w Zachodniej Galicji, „Rocznik Lubelski”, 10 (1967) s. 179-191.
Dobrzański J., Szkolnictwo średnie w b. Galicji w latach 1772-1805, w: Prace wydane ku uczczeniu 50-lecia Akademickiego Koła Historyków Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie 1878-1928, Lwów 1929, s. 406-425.
Dobrzański J., Szkoły lubelskie na tle austriackiej polityki szkolnej w Zachodniej Galicji 1795-1809, Lublin 1949.
Dutkowa R., Markiewicz Andrzej (1767-1815), w: Polski Słownik Biograficzny, t. 20, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975, s. 19.
Dygdała J., Tarło Michał Bartłomiej (1656-1715), w: Polski Słownik Biograficzny, t. 52, nr 2, Warszawa-Kraków 2018, s. 301-303.
Gacki J., Benedyktyński klasztor w Sieciechowie według pism i podań miejscowych, Radom 1872.
Gacki J., Benedyktyński klasztor Świętego Krzyża na Łysej Górze, Warszawa 1873.
Gacki J., O rodzinie Jana Kochanowskiego, o jej majętnościach i fundacyach. Kilkanaście pism urzędowych, Warszawa 1869.
Gerber R., Szkoła Wojewódzka Księży Benedyktynów w Pułtusku, w: Pułtusk. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu, t. 2, red. B. Gierlach, A. Gieysztor, S. Kotarski, Warszawa 1975, s. 153-184.
Główka D., Protokoły „Ofiary 10 i 20 grosza” jako źródło do badań stanu majątkowego duchowieństwa na przykładzie powiatu płockiego”, „Kwartalnik Historyczny”, 100 (1993) nr 3, s. 43-58.
Gordziejew J., Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe w Wielkim Księstwie Litewskim w okresie Sejmu Czteroletniego, Kraków 2010.
Jazdon A., Księgarnia i biblioteka do czytania Tomasza Szumskiego, „Biblioteka”, (2012) nr 16 (25), s. 58-81.
Kanior M., Polska Kongregacja Benedyktyńska Świętego Krzyża (1709-1864), Kraków 2000.
Kanior M., Życie polskich benedyktynów w XVIII wieku, „Analecta Cracoviensia”, 13 (1981) s. 443-487.
Kamińska J., Stubielewicz Stefan (1762-1814), w: Polski Słownik Biograficzny, t. 45, Warszawa-Kraków 2007-2008, s. 100-103.
Karbownik H., Szkolnictwo parafialne w powiecie radomskim w XV-XVIII wieku, „Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego”, 18 (1981) z. 1, s. 21-28.
Kiryk F., Urbanizacja Małopolski. Województwo sandomierskie (XIII-XVI wiek), Kielce 1994.
Klarner I., Dzieło Komisji Edukacji Narodowej w Pułtusku, w: Pułtusk. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu, t. 2, red. B. Gierlach, A. Gieysztor, S. Kotarski, Warszawa 1975, s. 133-152.
Kloch Z., Stanisław Kostka Potocki o języku i stylu. Rekonesans badawczy, „Pamiętnik Literacki”, 77 (1986) z. 4, s. 131-148.
Konic H., Kartka z dziejów oświaty w Polsce. Władze oświecenia publicznego i oświata elementarna w Księztwie Warszawskim, Kraków 1895.
Kowalski S., Szkice do dziejów oświaty i szkolnictwa na terenie gminy Sieciechów, Kozienice-Sieciechów 2016.
Kowalski T., Szkolnictwo pułtuskie w czasach Komisji Edukacji Narodowej, „Notatki Płockie”, 18 (1973) nr 5, s. 25-30.
Krukowski J., Szkoły pokątne w Krakowie w okresie Komisji Edukacji Narodowej, „Rozprawy z Dziejów Oświaty”, 22 (1979) s. 69-82.
Kurzyp K., Stężyca nad Wisłą, Stężyca 1989.
Kurzyp K., Szkolnictwo w Stężycy nad Wisłą, Stężyca 1989.
Leszczyński R., Mierzwiński Bonawentura (1762-1818), w: Polski Słownik Biograficzny, t. 21, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976, s. 23.
Łodyński M., Organizacja bibliotek szkolnych w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim w latach 1807-1831, „Przegląd Biblioteczny”, 28 (1960) z. 1, s. 1-31.
Massalski A., Przyczynki do dziejów szkolnictwa średniego na terenie województwa krakowskiego i sandomierskiego w latach 1815-1830, „Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego”, 18 (1981) z. 1, s. 29-36.
Maternicki J., Nauczanie historii w szkołach średnich Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (do 1830 r.), „Rozprawy z Dziejów Oświaty”, 17 (1974) s. 51-103.
Meissner A., Szkoła podwydziałowa w Stężycy (1791-1794), w: A. Meissner, R. Ślęczka, M. Pękowska, Komisja Edukacji Narodowej 1773-1794. Szkoły w Wydziale Małopolskim, seria: Komisji Edukacji Narodowej model szkoły i obywatela – koncepcje, doświadczenia i inspiracje, t. 6, Warszawa 2018, s. 229-236.
Meissner A., Szkoły zakonne wobec Komisji Edukacji Narodowej, w: W kręgu wielkiej reformy. Sesja naukowa w Uniwersytecie Jagiellońskim w dwusetną rocznicę powstania Komisji Edukacji Narodowej, 24-26 października 1973, red. K. Mrozowska, R. Dutkowa, Kraków 1977, s. 241-254.
Mencel T., Galicja Zachodnia: 1795-1809. Studium z dziejów ziem polskich zaboru austriackiego po III zaborze, Lublin 1976.
Michalski J., Andrzej Kopczyński (1735-1817), w: Polski Słownik Biograficzny, t. 13, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967-1968, s. 622-625.
Michalski J., Kajetan Kamieński (1758-1842), w: Polski Słownik Biograficzny, t. 11, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964-1965, s. 537-538.
Miszczak D., Późnobarokowy kościół pobenedyktyński w Sieciechowie-Opactwie, „Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego”, 9 (1975) s. 367-383.
Mizia T., Komisje porządkowe cywilno-wojskowe a szkolnictwo parafialne w okresie Sejmu Czteroletniego, „Rozprawy z Dziejów Oświaty”, 6 (1963) s. 40-92.
Ozorowski E., Januszowski Ohm (Januszowitz) Ferdynand, w: Słownik polskich teologów katolickich, t. 2, red. H.E. Wyczawski, Warszawa 1982, s. 169-170.
Pająk J.Z., Dzieje podziałów administracyjnych a granice regionu świętokrzyskiego, w: Region świętokrzyski. Mit czy rzeczywistość?, red. J. Wijaczka, Kielce 2001, s. 49-72.
Pawlik W., Katechizmy w Rzeczypospolitej od XVI do XVIII wieku, Lublin 2010.
Pękowska M., Szkoła podwydziałowa w Kielcach (1780-1794), w: A. Meissner, R. Ślęczka, M. Pękowska, Komisja Edukacji Narodowej 1773-1794. Szkoły w Wydziale Małopolskim, seria: Komisji Edukacji Narodowej model szkoły i obywatela – koncepcje, doświadczenia i inspiracje, t. 6, Warszawa 2018, s. 199-221.
Piątkowski S., Radomskie władze wojewódzkie i gubernialne w pierwszej połowie XIX wieku. Z badań nad kompetencjami, organizacją wewnętrzną i korpusem urzędniczym, w: Urzędy administracji rządowej w Radomiu od XVI do XX wieku, red. D. Kupisz, „Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego”, 40 (2006) z. 1-4, s. 25-40.
Pielacha K., Szkolnictwo parafialne w dawnej ziemi stężyckiej (XVI-XVIII w.), „Radzyński Rocznik Humanistyczny”, 7 (2009) s. 33-53.
Pielas J., Akt ostatniej woli Anny ze Stanisławskich Zbąskiej, pierwszej polskiej poetki, z 7 lipca 1696 roku, „Res Historica”, 46 (2018) s. 385-418
Postek S., Dzieje szkoły pijarskiej w Łukowie 1701-1833, „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki”, 5 (1996) nr 2, s. 141-169.
Puchowski K., Edukacja historyczna w jezuickich kolegiach Rzeczypospolitej 1565-1773, Gdańsk 1999.
Rabowicz E., Kaliszewski Adam Piotr (1725-1767), w: Polski Słownik Biograficzny, t. 11, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965, s. 478-479.
Rostworowski E., L’Huillier Simon-Antoine-Jean (1750-1840), w: Polski Słownik Biograficzny, t. 17, Wrocław-Warszawa-Kraków 1972, s. 267-270.
Ruta Z., Gimnazjum tarnowskie w latach 1784-1794, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie”, Prace Historyczne, (1965) z. 20, s. 67-85.
Rzemieniecki K., Struktura własności ziemskiej i jej dochodów w województwie kijowskim w 1789 r., „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, 71 (2011) s. 127-154.
Samborska-Kukuć D., Szostakowski Tadeusz (1785-1826?), w: Polski Słownik Biograficzny, t. 48, Warszawa-Kraków 2012-2013, s. 579-580.
Schletz A. CM, Ks. Biskup Michał Bartłomiej Tarło opiekun ubogich, „Nasza Przeszłość”, 115-116 (2011) s. 23-32.
Słowikowski T., Pijarskie podręczniki do nauczania historii w Polsce w XVIII wieku, „Nasza Przeszłość”, 54 (1980) s. 181-229.
Słowiński L., Z tradycji polonistyki poznańskiej. Tomasz Szumski (1778-1840), „Studia Polonistyczne”, 5 (1978) s. 123-137.
Stanaszek B., Nowakowski R., Tylec P., Słownik biograficzny księży diecezji sandomierskiej XIX-XX w., t. 1-4, Sandomierz 2014-2019.
Stasiewicz-Jasiukowa I., Onufry Kopczyński, współpracownik Komisji Edukacji Narodowej. Studium o społecznej roli uczonego w Polsce stanisławowskiej, Wrocław 1987.
Stasiewicz-Jasiukowa I. (red.), Wkład Jezuitów do nauki i kultury w Rzeczypospolitej Obojga Narodów i pod zaborami, Kraków 2004.
Stasiewicz-Jasiukowa I. (red.), Wkład Pijarów do nauki i kultury w Polsce XVII-XIX wieku, Warszawa-Kraków 1993.
Stępień R., Losy benedyktynów sieciechowskich po kasacie opactwa w 1819 roku, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 110 (2018) s. 357-379.
Stępień R., Losy księgozbioru klasztornego benedyktynów sieciechowskich po kasacie opactwa w 1819 roku, „Wschodni Rocznik Humanistyczny”, 15 (2018) nr 3, s. 73-86.
Stępień R., Pokasacyjne losy i obecny stan zachowania archiwaliów klasztoru Benedyktynów z Sieciechowa, „Res Historica”, 45 (2018) s. 131-153.
Studnicki W., Memoryał Baldaci’ego, „Biblioteka Warszawska”, 1903, t. 3, s. 1-26.
Szczepański J., Szkoła Wojewódzka Księży Benedyktynów w Pułtusku, w: Dzieje Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego im. Piotra Skargi w Pułtusku, red. D. Ciok, A. Kociszewski, J. Szczepański, Ciechanów-Pułtusk 1991, s. 79-104.
Szczotka S., Dębski Jan Nepomucen Adrian (zm. po 1800), w: Polski Słownik Biograficzny, t. 5, Kraków 1939-1946, s. 149-150.
Szczotka S., Bielski Szymon (1745-1825), w: Polski Słownik Biograficzny, t. 2, Kraków 1936, s. 7.
Szybiak I., Ksiądz Adrian Dębski – benedyktyn w kręgu idei Komisji Edukacji Narodowej, w: Historia i polityka. Studia i rozprawy dedykowane profesorowi Adamowi Koseskiemu w 65 rocznicę urodzin, red. A. Bartnicki, J.R. Szaflik, Pułtusk 2004, s. 417-427.
Szylar A., Działalność wychowawczo-edukacyjna żeńskich zgromadzeń zakonnych w Małopolsce w okresie potrydenckim do 1815 roku, Kraków 2012.
Średniawa B., Nauka o elektryczności w Polsce w XIX wieku i w początkach XX wieku: w dwusetną rocznicę zbudowania baterii elektrycznej przez Alessandro Voltę, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 46 (2001) z. 1, s. 41-56.
Traczewska-Białkowa Z., Kolberg Krzysztof Juliusz (1776-1831), w: Polski Słownik Biograficzny, t. 13, Wrocław 1967-1968, s. 299-300.
Winiarz A., Szkolnictwo Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (1807-1831), Lublin 2002.
Wiśniewski K., Nieudana inwestycja? Budowa nowego kościoła w Łętowie w latach 1777-1779 przez benedyktynów płockich, „Rocznik Mazowiecki”, 19 (2007) s. 252-261.
Wiśniewski K., Szkolnictwo benedyktyńskie w Pułtusku w latach 1781-1833, „Nasza Przeszłość”, 117 (2012) s. 205-214.
Wiśniewski K., Z dziejów konwentu benedyktynów w Pułtusku w latach 1781-1864, w: Pułtusk. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu, t. 6, red. J. Szczepański, Pułtusk 2005, s. 139-154.
Zając K., Siek S., Sieciechów. Szkice do dziejów miejscowości od czasów najdawniejszych do współczesnych, Kozienice-Sieciechów 2009.
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
dr historii; adiunkt w Instytucie Historii
https://orcid.org/0000-0003-3453-4185
