Zasoby Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie w pracy naukowej historyka okresu staropolskiego
Anna Jabłońska
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach , Polskahttps://orcid.org/0000-0002-0111-7011
Abstrakt
Artykuł ma na celu ukazanie znaczenia Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie w pracy naukowej i życiu zawodowym historyka zajmującego się okresem staropolskim (średniowieczem i okresem nowożytnym). Na przestrzeni ponad 20 lat zasoby Archiwum Archidiecezjalnego stały się podstawą pracy doktorskiej i publikacji powstałej na jej kanwie, książki habilitacyjnej, a także zostały wykorzystane w ponad 20 artykułach naukowych oraz licznych referatach konferencyjnych, seminaryjnych, wykładach naukowych i popularnonaukowych.
W niniejszej pracy podjęto zagadnienia należące do dziejów Kościoła, historii społecznej, historii kultury, historii gospodarki i ekonomii, biografistyki pedagogicznej. Zwrócono uwagę na instytucje, ale również na ludzi. Poruszono m.in. problematykę duchowieństwa świeckiego, kapituły, parafii, szpitalnictwa, szkolnictwa i bractw. Obejmowały one historię lokalną i regionalną Gniezna oraz jego okolic określonych granicami staropolskiego archidiakonatu gnieźnieńskiego / wschodniej Wielkopolski, a także Uniejowa (archidiakonat uniejowski).
Kwerenda dotyczyła różnych zespołów archiwalnych: pozostałości po działalności konsystorza, kapituły metropolitalnej, arcybiskupów, akt parafialnych, listów i dyplomów. Praca z nimi wymagała znajomości różnych nauk pomocniczych historii oraz wiele czasu i cierpliwości.
Wieloletnie badania naukowe w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie w ostatecznym rozrachunku pozwoliły lepiej poznać staropolskie społeczeństwo, mechanizmy jego funkcjonowania, struktury formalne i nieformalne, mentalność i horyzonty epoki potrydenckiej oraz zmiany zachodzące w czasie.
Praca w Archiwum Archidiecezjalnym przyczyniła się również do interdyscyplinarnej współpracy ze specjalistami różnych dziedzin, a przede wszystkim z Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie. Dwudziestokilkuletni kontakt z Archiwum to także spotkania z ludźmi, którzy je tworzyli i tworzą oraz przygoda z Gnieznem i Wielkopolską.
Słowa kluczowe:
Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie, historia Kościoła, średniowiecze, nowożytność, kapituła, parafia, funkcje społeczne, duchowieństwo, epoka potrydencka, archidiakonat gnieźnieński, UniejówBibliografia
Źródła rękopiśmienne
Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie:
Akta Kapituły Metropolitalnej (A Cap):
B, sygn. 1-8, 14-16, 22-23, 782, 784; L, sygn. 1, 22, 28, 29, 32, 33; P, sygn. 59, 60; Luzy C, sygn. 10.
Akta Konsystorza Generalnego (A Cons):
A, sygn. 113-136, 141b, 142, 145, 146a, 150; B, sygn. 1-3; C, sygn. 1-3.
E, sygn. 40, Wizytacja archidiakonatu gnieźnieńskiego Wincentego de Seve 1608-1609.
E, sygn. 2b, Wizytacja archidiakonatu gnieźnieńskiego Adama Leśniewskiego 1632-1633.
E, sygn. 3, Wizytacja archidiakonatu gnieźnieńskiego Świętosława Strzałkowskiego i Jakuba Dubickiego 1639-1640.
E, sygn. 6, Wizytacja archidiakonatu gnieźnieńskiego Stanisława Lipskiego 1696-1699.
E, sygn. 15, Wizytacja generalna Franciszka Józefa Kraszkowskiego 1727.
Archiwa Parafialne:
Parafia Wągrowiec: AP 26, sygn. 2.
Parafia Witkowo: AP 38, sygn. 1-2.
Parafia Żnin: AP 39, sygn. 206, 207, 209.
Parafia Gołańcz: AP 41, sygn. 6.
Parafia Pobiedziska: AP 43, sygn. 3-3a, 5, 73.
Parafia Gniezno Św. Michała Archanioła: AP 47, sygn. 1, 6.
Parafia Gniezno Św. Trójcy: AP 59, sygn. 3-5, 205, 252, 317, 365, 439, 447.
Parafia Trzemeszno: AP 74, sygn. 119, 528.
Parafia Kcynia: AP 80, sygn. 1.
Parafia Gniezno Św. Piotra i Pawła: AP 110, sygn. 1-4.
Parafia Pawłowo: AP 115, sygn. 104.
Dokumenty Pergaminowe D, sygn. 145.
Dyplomy Gnieźnieńskie:
Dypl. Gn., sygn. 475, 682, 705, 706, 1190, 1295, 1350.
Listy, sygn. 636, 5360, 5363.
Źródła drukowane
Gilly David, Special Karte von Südpreussen mit Allergrösster Erlaubniss aus der Königlichen grossen topographischen Vermessung-Karte, unter Mitwürkung des Direstors Langren, 1802-1803 – Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego, Sekcja Kartografii, sygn. K 11627.
Lanhaus Jacobi, Opis podróży. Itinerarium (1768-1769), oprac. B. Rok, M. Chachaj, M. Forycki, Kraków 2014.
Peregrynacja dziadowska, w: Dramaty staropolskie. Antologia, oprac. J. Lewański, t. 3, Warszawa 1961, s. 141-178.
Statuta Ecclesiae Gnesnensis, w: J. Korytkowski, Prałaci i kanonicy katedry metropolitalnej gnieźnieńskiej od roku 1000 aż do dni naszych, t. 4, Gniezno 1883, s. 579-614.
Statuty kapituły metropolitalnej w Gnieźnie. Dekrety reformacyjne i ordynacje arcybiskupów z lat 1613-1810, oprac. S. Librowski, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 41 (1980) s. 247-350. (Crossref)
Opracowania
Aleksandrowicz Marian, Archidiakonat gnieźnieński w latach 1706-1721, Lublin 1973 [praca doktorska, maszynopis autora].
Aleksandrowicz Marian, Duchowieństwo parafialne archidiakonatu gnieźnieńskiego na początku XVIII wieku, „Roczniki Humanistyczne”, 22 (1974) z. 2, s. 61-100.
Aleksandrowicz Marian, Początkowe dzieje seminarium duchownego w Gnieźnie (1602-1718), „Nasza Przeszłość”, 24 (1966) s. 168-184. (Crossref)
Aleksandrowicz Marian, Seminarium duchowne w Gnieźnie w latach 1602-1718, w: Studia historyczne, t. 1, red. M. Żywczyński, Z. Zieliński, Lublin 1968, s. 267-315.
Aleksandrowicz Marian, Wychowawcy i wychowankowie seminarium gnieźnieńskiego w latach 1602-1718, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, 12 (1965) z. 4, s. 111-182.
Antosiewicz Klara, Opieka nad chorymi i biednymi w krakowskim szpitalu Świętego Ducha (1220-1718), „Roczniki Humanistyczne”, 26 (1978) s. 35-79.
Charitas. Miłosierdzie i opieka społeczna w ideologii, normach postępowania i praktyce społeczności wyznaniowych w Rzeczypospolitej XVI-XVIII wieku, red. U. Augustyniak, A. Karpiński, Warszawa 1999.
Czyżak Marta, Kapituła katedralna w Gnieźnie w świetle metryki z lat 1408-1448, Poznań 2003.
Delumeau Jean, Grzech i strach. Poczucie winy w kulturze Zachodu XIII-XVIII, tłum. A. Szymanowski, Warszawa 1994.
Delumeau Jean, Skrzydła anioła. Poczucie bezpieczeństwa w duchowości człowieka Zachodu w dawnych czasach, tłum. A. Kuryś, Warszawa 1998.
Delumeau Jean, Strach w kulturze Zachodu: XVI-XVIII w., tłum. A. Szymanowski, Warszawa 1986.
Flaga Jerzy, Bractwa religijne w Rzeczypospolitej w XVII i XVIII w., Lublin 2004.
Goglin Jean- Louis, Nędzarze w średniowiecznej Europie, tłum. Z. Podgórska-Klawe, Warszawa 1998.
Góralski Zbigniew, Działalność charytatywna w Polsce przedrozbiorowej, Warszawa 1973.
Jabłońska Anna, Człowiek, sztuka, Bóg (wybrane przykłady z XVII-wiecznych źródeł kościelnych archidiakonatu gnieźnieńskiego), w: Współczesna edukacja estetyczna. Teoria i praktyka, red. K. Ziołowicz, J. Sztejbnis-Zdyb, Kielce 2011, s. 91-104.
Jabłońska Anna, Devotions from the Model of Clergyman after the Council of Trent. Selected Exemples from the Inspection Books of Gniezno Archdeacontry / Odstępstwa od wzorca duchownego w okresie potrydenckim. Wybrane przykłady z ksiąg wizytacyjnych archidiakonatu gnieźnieńskiego, „Res Historica”, 49 (2020) s. 207-227. (Crossref)
Jabłońska Anna, „Expositus periculo...” Klęski duże i małe wschodniej Wielkopolski w świetle siedemnastowiecznych źródeł archidiakonatu gnieźnieńskiego, „Roczniki Humanistyczne. Historia”, 63 (2015) s. 99-117. (Crossref)
Jabłońska Anna, Funkcje społeczne parafii archidiakonatu gnieźnieńskiego w XVII wieku, Kielce 2013.
Jabłońska Anna, Kapituła uniejowska do początku XVI wieku, Kielce 2005.
Jabłońska Anna, Kościół parafialny w Grzegorzewie w świetle siedemnastowiecznych wizytacji kościelnych archidiakonatu gnieźnieńskiego, „Polonia Maior Orientalis. Studia z Dziejów Wielkopolski Wschodniej”, 4 (2017) s. 41-58. (Crossref)
Jabłońska Anna, Księgi XVII-wiecznych bractw z Trzemeszna, w: Bractwa religijne w średniowieczu i w okresie nowożytnym (do końca XVIII wieku), red. A. Burdzy, B. Wojciechowska, Kielce 2014, s. 207-220.
Jabłońska Anna, Nauczyciel szkoły parafialnej w siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej na przykładzie archidiakonatu gnieźnieńskiego – założenia a rzeczywistość, „Przegląd Historyczno-Oświatowy”, 59 (2016) nr 1-2 (231-232), s. 7-25.
Jabłońska Anna, Obraz duchowieństwa parafialnego w świetle wizytacji Wincentego de Seve (1608-1609) – wybrane aspekty, „Roczniki Humanistyczne. Historia”, 65 (2017) s. 5-22. (Crossref)
Jabłońska Anna, Obraz szkolnictwa parafialnego archidiakonatu gnieźnieńskiego z końca XVII wieku w świetle wizytacji Stanisława Lipskiego, „Przegląd Historyczno-Oświatowy”, 59 (2016) nr 3-4 (233-234), s. 7-26.
Jabłońska Anna, „Od powietrza, ognia, głodu i wojny…”, czyli o pożarze Gniezna z 1613 roku w kontekście mentalności staropolskiej, „Studia Gnesnensia”, 23 (2009) s. 359-376.
Jabłońska Anna, Opis kościoła pod wezwaniem świętego Wojciecha Męczennika w Trzemesznie w świetle wizytacji Wincentego de Seve, w: Tractu temporis. Ludzie – regiony – fakty. Księga dedykowana profesorowi Tadeuszowi Nowakowi, red. T. Grabarczyk, A. Kowalska-Pietrzak, Wieluń-Łódź 2018, s. 301-313.
Jabłońska Anna, Pogardzany i niezbędny – paradoks staropolskiego żebraka, „Biografistyka Pedagogiczna”, 1 (2016) nr 1, s. 133-150. (Crossref)
Jabłońska Anna, Rola Kościoła w społeczeństwie staropolskim na przykładzie XVII-wiecznego archidiakonatu gnieźnieńskiego (wybrane aspekty), „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 112 (2019) s. 199-218. (Crossref)
Jabłońska Anna, Siedemnastowieczni pauperes w świetle źródeł kościelnych z terenu archidiakonatu gnieźnieńskiego, w: Bieda w Polsce, red. G. Miernik, Kielce 2012, s. 45-56.
Jabłońska Anna, Starość w kręgu ludzi Kościoła. Dwa przykłady z epoki przedrozbiorowej, „Res Historica”, 43 (2017) s. 41-58. (Crossref)
Jabłońska Anna, Szkolnictwo archidiakonatu gnieźnieńskiego w XVII wieku w świetle ksiąg wizytacyjnych, „Nasza Przeszłość”, 17 (2012) s. 159-185. (Crossref)
Jabłońska Anna, Szpital Świętego Ducha i Świętego Leonarda w Opocznie na przełomie średniowiecza i nowożytności, „Między Wisłą a Pilicą. Studia i materiały historyczne”, 7 (2006) s. 31-50.
Jabłońska Anna, The Presence and Role of Women in Old (Age) Polish Confraternities (the Case Study of the Archdeaconry of Gniezno in the 17 th Century), w: Kobieta niepoznana na przestrzeni dziejów, red. A. Obara-Pawłowska, A. Miączewska, D. Wróbel, Lublin 2017, s. 161-177.
Jabłońska Anna, XVII-wieczny szpital św. Marty w Gnieźnie w świetle księgi rachunkowej, „Nasza Przeszłość”, 109 (2008) s. 117-166. (Crossref)
Jabłońska Anna, Kowalska-Pietrzak Anna, Obraz duchowieństwa w świetle źródeł staropolskich, w: Przedmiot, źródła i metody badań w biografii, red. R. Skrzyniarz, L. Dziaczkowska, D. Opozda, Lublin 2016, s. 199-215.
Kaczmarek Krzysztof, Święcenia duchowieństwa w diecezji gnieźnieńskiej w latach 1482-1493, Poznań 2018.
Karpiński Andrzej, Pauperes. O mieszkańcach Warszawy XVI i XVII w., Warszawa 1983.
Korytkowski Jan, Arcybiskupi gnieźnieńscy: prymasowie i metropolici polscy od roku 1000 aż do roku 1821 czyli do połączenia arcybiskupa gnieźnieńskiego z biskupstwem poznańskim, t. 1-4, Poznań 1888-1892.
Korytkowski Jan, Prałaci i kanonicy katedry metropolitalnej gnieźnieńskiej od roku 1000 aż do dni naszych, t. 1-4, Gniezno 1883.
Kot Stanisław, Historia wychowania, t. 1-2, Warszawa 1996.
Kowalska-Pietrzak Anna, Duchowieństwo parafialne w późnośredniowiecznej Polsce centralnej. Archidiakonaty łęczycki i uniejowski, Łódź 2014.
Kowalska-Pietrzak Anna, Prałaci i kanonicy kapituły łęczyckiej do schyłku XV wieku, Łódź 2004.
Kowalska-Pietrzak Anna, W kręgu średniowiecznego duchowieństwa łęczyckiego, Łęczyca-Łódź 2012.
Litak Stanisław, Atlas Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII w., Lublin 2006.
Litak Stanisław, Historia wychowania, t. 1, Do Wielkiej Rewolucji Francuskiej, Kraków 2004.
Litak Stanisław, Parafie w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku. Struktura, funkcje społeczno-religijne i edukacyjne, Lublin 2004.
Muraszko Michał, Biblioteka kanonika gnieźnieńskiego Tomasza Josickiego, 2022 [praca doktorska, UAM].
Parkita Ewa, Łyjak Wiktor Zygmunt, Jabłońska Anna, Parkita Anna, Cyfrowa przestrzeń kultury i edukacji muzycznej, Kielce 2018.
Pawlak Ireneusz, Gnieźnieńska szkoła katedralna w I połowie XVI wieku, „Studia Gnesnensia”, 5 (1979-1980) s. 312-321.
Piwowarski Władysław, Socjologia religii, Lublin 2000.
Poniewozik Leszek, Prałaci i kanonicy sandomierscy okresie średniowiecza, Toruń 2004.
Poniewozik Leszek, Prałaci i kanonicy wiśliccy okresie średniowiecza, Lublin 2004.
Przybyłowicz Olga Miriam, Dokumenty i dyplomy klasztoru klarysek w Gnieźnie. Sposoby uwierzytelniania dokumentów w praktyce kancelaryjnej konwentu św. Klary. Inwentarz, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 115 (2021) s. 359-418. (Crossref)
Przybyłowicz Olga Miriam, „Pamięć obłóczyn kożdy probantki”. Ceremonia obłóczyn w świetle rękopisu Modus suscipiendi novitias ad habitum S. Clarae z 1600 r. z klasztoru klarysek gnieźnieńskich, „Hereditas Monasteriorum”, 3 (2013) s. 179-194.
Przybyłowicz Olga Miriam, Reguła zakonna jest wozem do nieba. Realia życia w klasztorach klarysek od XIII do końca XVI wieku w Małopolsce, Wielkopolsce i na Śląsku, Warszawa 2016.
Przybyłowicz Olga Miriam, Rękopis Księgi wszystkich spraw Konwentu Gnieźnieńskiego zakonu S. Klary […] pilnie pisane w roku pańskim 1609 i jego zawartość, „Hereditas Monasteriorum”, 7 (2016) s. 247-263;
Przybyłowicz Olga Miriam, Źródła do poznania gospodarki w dobrach wiejskich klarysek gnieźnieńskich od końca XVI do schyłku XVII stulecia, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 65 (2017) nr 4, s. 447-460.
Przybyłowicz Olga Miriam, Źródła rękopiśmienne z klasztoru klarysek gnieźnieńskich w Archiwum Archidiecezjalnym Gnieźnie. Stan wiedzy, prezentacja spuścizny i możliwości badawcze, „Archiwa, Biblioteki, Muzea Kościelne”, 112 (2019) s. 317-336. (Crossref)
Riché Pierre, Edukacja i kultura w Europie Zachodniej (VI-VIII), tłum. M. Radożycka-Paoletti, Warszawa 1995.
Różański Mieczysław, Duchowieństwo parafialne archidiakonatu uniejowskiego w XVIII wieku. Studium prozopograficzne, Łódź 2010.
Słoń Marek, Szpitale średniowiecznego Wrocławia, Warszawa 2000.
Socjologia religii. Wprowadzenie, oprac. F. Houtart, Kraków 1962.
Stopka Krzysztof, Szkoły katedralne metropolii gnieźnieńskiej w średniowieczu. Studia nad kształceniem kleru polskiego w wiekach średnich, Kraków 1994.
Surdacki Marian, Opieka społeczna w Polsce do końca XVIII wieku, Lublin 2015.
Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998.
Sztompka Piotr, Socjologia. Wykłady o społeczeństwie, Kraków 2021.
Szymański Józef, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2012.
Śmigiel Kazimierz, Z dziejów parafii archidiecezji gnieźnieńskiej, „Studia Gnesnensia”, 10 (1995) s. 172-222.
Urbaniak Elżbieta, Szkolnictwo parafialne w dekanacie gnieźnieńskim Świętej Trójcy w drugiej połowie XVIII i pierwszej połowie XIX w., „Gniezno. Studia i materiały historyczne”, 2 (1987) s. 195-202.
Wilk-Woś Zofia, Późnośredniowieczna kancelaria arcybiskupów gnieźnieńskich, Łódź 2013.
Wilk-Woś Zofia, Władysław z Oporowa (ok. 1395-1453) podkanclerzy królewski, biskup włocławski i arcybiskup gnieźnieński, „Studia Claromontana”, 21 (2003) s. 174-449.
Wiśniowski Eugeniusz, Parafie w średniowiecznej. Struktura i funkcje społeczne, Lublin 2004.
Zaremska Hanna, Bractwa w średniowiecznym Krakowie. Studium form społecznych życia religijnego, Wrocław 1977.
Zientarski Władysław, Muzycy gnieźnieńscy XVIII wieku, „Gniezno. Studia i materiały historyczne”, 2 (1987) s. 111-130.
Zientarski Władysław, Muzycy gnieźnieńscy XV-XVIII wieku, „Gniezno. Studia i materiały historyczne”, 1 (1984) s. 73-88.
Zientarski Władysław, O instrumentach muzycznych kapeli gnieźnieńskiej na przestrzeni XVIII wieku, „Z Dziejów Muzyki Polskiej”, 13 (1964) s. 5-21.
Zientarski Władysław, Życie muzyczne Gniezna w XVIII w., w: Dzieje Gniezna, red. W. Topolski, Warszawa 1965, s. 383-388.
Netografia
http://www.archiwum.archidiecezja.pl/pl.html (dostęp: 2.06.2020).
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach https://orcid.org/0000-0002-0111-7011
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
