Archidiakonat kruszwicki w latach 1818-1821
Łukasz Krucki ks.
Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie , Polskahttps://orcid.org/0000-0003-2972-9113
Abstrakt
Archidiakonat kruszwicki stanowił ważny element w przedrozbiorowej strukturze diecezji kujawsko-pomorskiej (włocławskiej). Łączył ze sobą stołeczny archidiakonat włocławski z archidiakonatem pomorskim. Sytuacja skomplikowała się na skutek zaborów, gdy w wyniku postanowień kongresu wiedeńskiego (1814-1815) zachodnia część Kujaw znalazła się poza granicami Królestwa Polskiego (tzw. Kongresówki), na którego terenie mieściła się stolica diecezji Włocławek. W pierwszym rzędzie starano się zapewnić archidiakonatowi kruszwickiemu odpowiedni zarząd. Z woli biskupa włocławskiego Franciszka Skarbka Malczewskiego w 1817 roku administratorem archidiakonatu został biskup poznański Teofil Gorzeński. Po 1818 roku, gdy Stolica Apostolska wydała bullę Ex imposita nobis i ostatecznie odłączyła archidiakonat kruszwicki od macierzystej diecezji, nadal sprawował on ten urząd, aż w 1821 roku na mocy bulli Piusa VII De salute animarum został ustanowiony arcybiskupem gnieźnieńskim i poznańskim. Wówczas też archidiakonat kruszwicki został włączony do archidiecezji gnieźnieńskiej, stanowiąc odtąd jej integralną część. Okres 1818-1821 był dla archidiakonatu kruszwickiego czasem zmagań o utrzymanie własnej tożsamości konfesyjnej. Pruski zaborca czynił starania, by zgermanizować i zsekularyzować zachodnie Kujawy, ale w dążeniach tych napotkał na opór polskiego społeczeństwa. Istotną rolę w obronie polskości na tym terenie odegrała kruszwicka kapituła kolegiacka, jak i duchowieństwo zajmujące się duszpasterstwem. Ponadto Kościół katolicki funkcjonujący w granicach archidiakonatu kruszwickiego został objęty wieloma represjami, np. sekwestracją dóbr kościelnych, kasatą zakonów oraz ograniczeniami zastosowanymi wobec kapituły kruszwickiej.
Słowa kluczowe:
archidiakonat kruszwicki, archidiecezja gnieźnieńska, diecezja włocławska, duszpasterstwo pod zaborami, kapituła kruszwicka, Kościół w zaborze pruskim, KruszwicaBibliografia
Źródła rękopiśmienne
Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie
Akta Kurii Metropolitalnej II 92, sygn. 1, Generalia-Kapituła-Kolegiata 1829-1893.
Akta Parafialne 48, sygn. 33: Księga bracka 1593-1938.
Akta Parafialne 48, sygn. 34: Liber Confraternitatis Sacratissimi Rosarii B.V.M. 1762-1938; Liber Confraternitatis Sanctissimi Nominis Jesu 1787.
Archiwum Kapituły Kruszwickiej, sygn. 5, Acta Capituli 1779-1830
Źródła drukowane
Bulla cyrkumskrypcyjna „De salute animarum” papieża Piusa VII, z dnia 16 lipca 1821 roku, w: Papiestwo wobec sprawy polskiej w latach 1772-1864. Wybór źródeł, oprac. O. Beiersdorf, Wrocław 1960, s. 286-297.
Bulla „Ex imposita nobis” papieża Piusa VII, z dnia 30 czerwca 1818 r., dokonująca podziału diecezji w Królestwie Polskim, w: Papiestwo wobec sprawy polskiej w latach 1772-1864. Wybór źródeł, oprac. O. Beiersdorf, Wrocław 1960, s. 271-283.
Directorium officii Divini […] archidioecesis Gnesnensis pro Anno Domini 1822, Posnaniae [1821].
Monumenta historica dioeceseos Wladislaviensis, t. 1, Wladislaviae 1881.
Ordo Divini officii […] dioeceses Vladislaviensis pro Anno Domini 1819, Varsavia [1818].
Ordo officii Divini ad usum dioeceses Posnaniensis pro Anno Domini 1819, Posnaniea [1818].
Opracowania
Aleksandrowicz Marian, Siemieński Marcin, w: Polscy kanoniści (wiek XIX i XX), cz. 2, L-Ż, oprac. J.R. Bar, Warszawa 1981, s. 161-162.
Chodyński Stanisław, Zamiana kościołów w 1765 r., „Kronika Diecezji Włocławskiej”, 7 (1913) s. 148-150.
Czechowski Ignacy, Historia kościołów strzelińskich, Strzelno 1929.
Diecezja chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny, red. P. Czaplewski i in., Pelplin 1928.
Dzieduszycki Wojciech, Kruszwica – piastowska domena nad Gopłem, w: Pradzieje Wielkopolski. Od epoki kamienia do średniowiecza, red. M. Kobusiewicz, Poznań 2008, s. 397-427.
Gigilewicz Edward, Komendacja, w: Encyklopedia katolicka, t. 9, red. B. Migut, Lublin 2002, kol. 439-440.
Kopiec Jan, Papież Pius VII i nowa sytuacja Kościoła po Kongresie Wiedeńskim, „Kościół w Polsce. Dzieje i kultura”, 18 (2019) s. 17-24.
Korytkowski Jan, Arcybiskupi gnieźnieńscy, prymasowie i metropolici polscy od r. 1000 aż do r. 1821, t. 4, Poznań 1891.
Kozierowski Stanisław, Szematyzm historyczny ustrojów parafialnych dzisiejszej archidiecezji gnieźnieńskiej, Poznań 1934.
Krucki Łukasz, Archidiecezja gnieźnieńska i jej granice w dokumentach Stolicy Apostolskiej (od wieku XIX do początku XXI), „Kościół w Polsce. Dzieje i kultura”, 12 (2013) s. 87-114.
Krucki Łukasz, Rubrycele i schematyzmy archidiecezji gnieźnieńskiej. Katalog druków przechowywanych w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie, Gniezno 2016.
Krucki Łukasz, Synod diecezjalny włocławski z 1589 roku, Gniezno 2016.
Kujawski Witold, Diecezja kujawsko-kaliska. Studium historyczno-źródłoznawcze, Włocławek 2011.
Kujawski Witold, Parafie diecezji włocławskiej. Archidiakonat pomorski, Włocławek 2015.
Kujawski Witold, Parafie diecezji włocławskiej. Archidiakonaty: kruszwicki i włocławski, Włocławek 2014.
Kujawski Witold, Zarys dziejów diecezji włocławskiej, w: Diecezja włocławska 2000, Włocławek 2001, s. 15-53.
Kumor Bolesław, Granice metropolii i diecezji polskich (966-1939), „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 20 (1970) s. 253-374. (Crossref)
Kumor Bolesław, Pawłowski Franciszek, w: Polski słownik biograficzny, t. 25, red. E. Rostworowski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1980, s. 496-497.
Kumor Bolesław, Ustrój i organizacja Kościoła polskiego w okresie niewoli narodowej (1772-1918), Kraków 1980.
Kuźmak Krystyna, Bractwo kościelne, konfraternia, w: Encyklopedia katolicka, t. 2, red. R. Łukaszyk i in., Lublin 1976, kol. 1013-1020.
Kuźniewska Zofia Hanna, Działalność charytatywna w archidiakonatach kruszwickim i włocławskim diecezji kujawskiej i pomorskiej, Włocławek 2015.
Librowski Stanisław, Wizytacje diecezji włocławskiej, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 10 (1965) s. 35-206.
Liedtke Antoni, Zarys dziejów diecezji chełmińskiej, „Nasza Przeszłość”, 34 (1971) s. 59-116. (Crossref)
Litak Stanisław, Edukacja początkowa w polskich szkołach w XIII-XVIII wieku, Lublin 2010.
Lutyński Konrad, Tymoteusz Gorzeński 1821-1825, w: Na stolicy prymasowskiej w Gnieźnie i w Poznaniu. Szkice o prymasach Polski w okresie niewoli narodowej i w II Rzeczypospolitej, red. F. Lenort, Poznań 1982, s. 83-101.
Manteufflowa Maria, Lewiński Feliks, w: Polski słownik biograficzny, t. 17, red. E. Rostworowski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1972, s. 241.
Niparko Romuald, Duszpasterstwo, w: Encyklopedia katolicka, t. 4, red. R. Łukaszczyk i in., Lublin 1983, kol. 389.
Nowacki Józef, Dzieje archidiecezji poznańskiej w granicach historycznych i jej ustrój, t. 2, Poznań 1964.
Nowicki Tomasz, Ministri ecclesiae. Służba kościelna i witrycy w diecezji włocławskiej w XVIII wieku, Lublin 2011.
Subera Ignacy, Terytorium diecezji włocławskiej i pomorskiej, „Prawo Kanoniczne”, 4 (1961) nr 1-4, s. 767-768. (Crossref)
Szudrowicz Alojzy, Kapituła kruszwicka. W tysiąclecie powołania biskupstwa w Kruszwicy, Kruszwica 2013.
Tymosz Stanisław, Prepozyt, w: Encyklopedia katolicka, t. 16, red. E. Gigilewicz, Lublin 2012, kol. 368.
Warmiński Jan, Kuracja, w: Encyklopedia katolicka, t. 10, red. E. Ziemann, Lublin 2004, kol. 239-240.
Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie https://orcid.org/0000-0003-2972-9113
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
