„Co moment wyglądałam łaski Pańskiej WM Pani i Dobrodziki" – korespondencja Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej, kasztelanowej krakowskiej z Joanną Gołyńską, ksienią jarosławskich benedyktynek jako przykład relacji klientalnych w czasach saskich
Urszula Kicińska
Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie , Polskahttps://orcid.org/0000-0002-7967-5312
Abstrakt
W dawnej Polsce kobiety mocno angażowały się w działalność publiczną, a jednym z jej przejawów był sprawowany przez nie patronat religijny, który stanowił bardzo ważny element budowania więzi klientalnych. Znakomitym materiałem służącym do prześledzenia relacji pomiędzy daną patronką a jej duchowną klientelą są listy proszalne, w których pod pokładami rozbudowanej ceremonialności pojawiały się rzeczywiste cele i oczekiwania obu negocjujących ze sobą stron. W gronie owych zacnych kolatorek znalazła się również Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska (zm. 1729), która wraz ze swym mężem Adamem Mikołajem (zm. 1726) dokonała wielu fundacji kościelnych. Pod opieką patronacką kasztelanowej krakowskiej znalazł się także konwent jarosławskich benedyktynek, w którym funkcję ksieni w tym okresie pełniła Joanna Gołyńska (zm. 1725). W przeanalizowanych listach, które wspomniana przełożona słała do swej dobrodziejki, przewija się kwestia relacji patronackich pomiędzy kolatorką a jej duchowną klientką oraz pojawiają się sprawy dotyczące codziennego funkcjonowania jarosławskiego konwentu. J. Gołyńska bezustannie narzekała na to, że nie ma za co utrzymać klasztoru, gdyż czasy, w których przyszło jej żyć, coraz bardziej pogrążają klasztor w długach i w ruinie. Warto zauważyć, że kierowane przez benedyktynkę proklamacje niejednokrotnie nie spotykały się z aprobatą, a nawet jakąkolwiek reakcją E. Sieniawskiej, co rzuca się cieniem na działalność kolatorską kasztelanowej krakowskiej. Mamy bowiem dowód na to, że nie każdemu proszącemu, a w tym wypadku klientowi duchownemu, Sieniawska, pomimo obowiązków wynikających z bycia patronką, mogła lub chciała w pełni pomóc.
Słowa kluczowe:
patron, klient, kolator, relacje patron-klient, Elżbieta Sieniawska, Joanna Gołyńska, benedyktynki jarosławskie, dwór kobiecyBibliografia
Źródła
Biblioteka Czartoryskich (BCz)
sygn. 5820, Joanna Gołyńska do Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej.
Opracowania
Augustyniak Urszula, Duchowni klienci Krzysztofa II Radziwiłła. Kondycja i funkcje duchowieństwa ewangelicko-reformowanego w dobrach radziwiłłowskich w pierwszej połowie XVII wieku, w: Radziwiłłowie XVI-XVIII wieku. W kręgu polityki i kultury, red. E. Potkowski, Warszawa-Łódź 1989, s. 159-173.
Augustyniak Urszula, O przyjaźni. Przyczynek do badań stosunków klientalnych, w: Necessitas et ars. Studia staropolskie dedykowane profesorowi Januszowi Pelcowi, red. B. Otwinowska i in., Warszawa 1993, s. 121-129.
Augustyniak Urszula, Specyfika patronatu magnackiego w Wielkim Księstwie Litewskim w XVII wieku. Problemy badawcze, „Kwartalnik Historyczny”, 109 (2002) z. 1, s. 96-110.
Baranowski Andrzej Józef, Rola rodzin magnackich w osiemnastowiecznych uroczystościach koronacyjnych na wschodnich terenach Rzeczypospolitej, w: Sztuka ziem wschodnich Rzeczypospolitej XVI-XVIII wieku, red. J. Lileyko, Lublin 2000, s. 619-638.
Bąkowski-Kois Dariusz, Zarządcy dóbr Elżbiety Sieniawskiej. Studium z historii mentalności 1704-1726, Kraków 2005.
Bernatowicz Tadeusz, Kościół wizytek w Warszawie a Benedykt de Renard i architektura eklektyzmu rzymskiego przełomu XVII i XVIII wieku, w: Sztuka nowożytna i nowoczesna, red. A. Barczyk, P. Gryglewski, Łódź 2016, s. 31-77.
Bohdziewicz Piotr, Kościół i klasztor PP. Wizytek w Warszawie, w: tegoż, Studia z dziejów sztuki polskiej w okresie baroku i rokoko, Lublin 1973, s. 7-81.
Borkowska Małgorzta, Dynastie ksień jarosławskich, „Nasza Przeszłość”, 77 (1992) s. 281-294.
Borkowska Małgorzata, Ideał benedyktynki proponowany przez kongregację chełmińską, „Znak”, (1980) nr 31, s. 1564-1571.
Borkowska Małgorzata, Leksykon zakonnic polskich epoki przedrozbiorowej, t. III: Wielkie Księstwo Litewskie i Ziemie Ruskie Korony Polskiej, Warszawa 2008, s. 209.
Borkowska Małgorzata, Między tradycją a powrotem do źródeł. Szesnastowieczne modele odnowy życia zakonnego w Polsce, w: Fermentum massae mundi. Jackowi Woźniakowskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. N. Cieślińska, P. Rudziński, Warszawa 1990, s. 262-266.
Borkowska Małgorzata, Życie codzienne polskich klasztorów żeńskich w XVII-XVIII wieku, Warszawa 1996.
Chodyński Stanisław, Patronat w Polsce, w: Encyklopedia kościelna, red. M. Nowodworski, t. 18, Warszawa 1882, s. 380-399.
Chodyński Stanisław, Deputaci duchowni na Trybunał w Polsce, w: Encyklopedia kościelna, red. M. Nowodworski, t. 4, Warszawa 1874, s. 151-166.
Degiel Rafał, Protestanci i prawosławni. Patronat wyznaniowy Radziwiłłów birżańskich nad Cerkwią prawosławną w księstwie słuckim w XVII w., Warszawa 2000, s. 93-103.
Dmitruk Krzysztof, Wokół teorii i historii mecenatu, w: Z dziejów mecenatu kulturalnego w Polsce, red. J. Kostecki, Warszawa 1999, s. 11-31.
Fundacje i fundatorzy w średniowieczu i epoce nowożytnej, red. E. Opaliński, T. Wiślicz, Warszawa 2000.
Harasimowicz Jan, Fundacja, w: Religia. Encyklopedia PWN, t. 4, red. T. Gadacz, B. Milerski, Warszawa 2002, s. 127-128.
Judkowiak Barbara, Z dziejów religijności w czasach saskich, „W Drodze”, (1984) z. 6, s. 52-62.
Kicińska Urszula, Codzienne obowiązki zarządcy majątku na przykładzie korespondencji Piotra Morzyckiego do Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej, w: Epistolografia w dawnej Rzeczypospolitej, t. 6: Stulecia XVI-XIX. Nowa perspektywa historyczna i językowa, red. P. Borek, M. Olma, Kraków 2015, s. 293-305.
Kicińska Urszula, „Funkcyi mojej dosyć czynić, jakom zwykł dotąd” – współpraca Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej z urzędnikami jako przejaw działalności gospodarczej kasztelanowej krakowskie, w: Działalność Elżbiety Sieniawskiej. Polityka – Gospodarka – Kultura, red. B. Popiołek, Warszawa 2020, s. 279-304.
Kicińska Urszula, Political activity of widows as an example of shaping cliental dependencies in the second half of the seventeenth and eighteenth centuries, „Theatrum Historiae”, (2019) nr 24, s. 41-53.
Kicińska Urszula, Relacje patron-sługa w świetle korespondencji ekonomicznej Elżbiety Sieniawskiej, kasztelanowej krakowskiej, w: Tożsamość kobiet w Polsce. Interpretacje, t. 1: Od czasów najdawniejszych do XIX wieku, red. I. Maciejowska, Olsztyn 2016, s. 61-74.
Kicińska Urszula, W tym osieroconym stanie. Pozycja wdowy w społeczeństwie szlacheckim w Rzeczypospolitej (od schyłku XVII do połowy XVIII wieku), Kraków 2020.
Kieferling Krystyna, Jarosław w czasach Anny Ostrogskiej. Szkice do portretu miasta i jego właścicielki (1594-1636), Przemyśl 2008.
Kieferling Krystyna, Kościół i klasztor pp. Benedytynek w Jarosławiu. Rys historyczny, „Przemyskie Zapiski Historyczne”, 12-13 (2000-2002) s. 193-219.
Klebowicz Grzegorz, Jarosławski ośrodek kościelny w średniowieczu i okresie wczesnonowożytnym (XIV-XVI w.), w: Bazylika Matki Boskiej Bolesnej w Jarosławiu. Dzieje, ludzie i sztuka, red. M. Miławicki, R. Nestorow, Kraków 2016, s. 25-38.
Kłoczowski Jerzy, Zakony w diecezji przemyskiej obrządku łacińskiego w XIV-XVIII wieku, „Nasza Przeszłość”, 43 (1975) s. 27-72.
Korespondencja Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej, kasztelanowej krakowskiej, t. II: Jaśnie Oświecona Mościa Księżno Dobrodziko. Informatorzy i urzędnicy, oprac. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Słaby, Warszawa-Bellerive sur Allier 2016.
Kossarzecki Krzysztof, Supliki staropolskie, w: Elżbieta Sieniawska. Królowa bez korony, red. K. Morawski, K. Pyzel, Warszawa 2020, s. 93-97.
Link-Lenczowski Andrzej, Sieniawski Adam Mikołaj h. Leliwa (1666-1726), w: Polski słownik biograficzny, t. 37/1, red. H. Markiewicz, Warszawa-Kraków 1996, s. 105-115.
Link-Lenczowski Andrzej, Doświadczenia wojny północnej a percepcja otaczającej rzeczywistości, w: Staropolski ogląd świata. Materiały z konferencji, Wrocław, 23-24 października 2004 r., red. B. Rok, F. Wolański, Wrocław 2004.
Maliszewski Kazimierz, Kościół katolicki a kultura polskiego baroku – w kręgu wzajemnych wpływów i oddziaływań. Próba zarysu problematyki, w: Rzeczypospolita wielu wyznań. Materiały z międzynarodowej konferencji, Kraków, 18-20 listopada 2002, red. A. Kaźmierczyk i in., Kraków 2004, s. 321-329.
Markiewicz Mariusz, Badania mentalności na podstawie korespondencji czasów saskich, w: Staropolski ogląd świata. Materiały z konferencji, Wrocław, 23-24 października 2004 r., red. B. Rok, F. Wolański, Wrocław 2004, s. 177-181.
Mączak Antoni, Klientela. Nieformalne systemy władzy w Polsce i Europie XVI-XVIII w., Warszawa 1994.
Mączak Antoni, Nierówna przyjaźń. Układy klientele w perspektywie czasowej, Wrocław 2002
Mączak Antoni, Patron i klienci w Rzeczypospolitej i Europie, w: Podług nieba i zwyczaju polskiego. Studia z historii architektury, sztuki i kultury ofiarowane Adamowi Miłobędzkiemu, red. Z. Bania, Warszawa 1988, s. 614-620.
Nestorow Rafał, Pomiędzy sztuką a polityką. Fundacje i inicjatywy artystyczne Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej jako przykład magnackiego patronatu za panowania Augusta II, w: Działalność Elżbiety Sieniawskiej. Polityka – Gospodarka – Kultura, red. B. Popiołek, Warszawa 2020, s. 327-349.
Nestorow Rafał, Pro domo et nomine suo. Fundacje i inicjatywy artystyczne Adama Mikołaja i Elżbiety Sieniawskich, Warszawa 2016.
Pelczar Roman, Kulturotwórcza rola klasztorów jarosławskich w XVI-XVIII wieku, w: Bazylika Matki Boskiej Bolesnej w Jarosławiu. Dzieje, ludzie i sztuka, red. M. Miławicki, R. Nestorow, Kraków 2016, s. 39-53.
Pelczar Roman, Szkolnictwo jezuickie w Jarosławiu, „Nasza Przeszłość”, 92 (1999) s. 231-266.
Popiołek Bożena, Dobrodziejki i klienci. Specyfika patronatu kobiecego i relacji klientalnych w czasach saskich, Warszawa 2020.
Popiołek Bożena, Dobrodziejki i klienci. Z dziejów patronatu kobiecego w czasach saskich, w: Patron i dwór. Magnateria Rzeczypospolitej XVI-XVIII w., red. E. Dubas-Urwanowicz, J. Urwanowicz, Białystok 2007, s. 385-386.
Popiołek Bożena, Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska (ok. 1669-1729). Polityk – fundator – patron, w: Elżbieta Sieniawska. Królowa bez korony, red. K. Morawski, K. Pyzel, Warszawa 2020, s. 12-34.
Popiołek Bożena, „Najniższy podnóżek, sługa i więzień pański” – klientalne listy proszalne czasów saskich, „Krakowskie Studia Małopolskie”, 16 (2011) s. 151-166. (Crossref)
Słaby Agnieszka, Rządzicha oleszycka. Dwór Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej jako przykład patronatu kobiecego w czasach saskich, Kraków 2014.
Sobieraj Maciej, Fundatorzy klasztorów franciszkańskich w Rzeczypospolitej XVII-XVIII wieku, w: Franciszkanie w Polsce XVI-XVIII wieku, cz. 1, red. H. Gapski i in. Niepokalanów 1998, s. 97-244.
Staniek Henryk, Fundatorzy i fundacje kolegiów jezuickich w Polsce w latach 1564-1772/3, „Summarium”, (1972) nr 1 (21), s. 55-60.
Stojek-Sawicka Karolina, Duchowieństwo katolickie w życiu Radziwiłłów nieświeskich w XVIII wieku, Toruń 2011.
Stojek-Sawicka Karolina, Duchowna klientela Radziwiłłów w XVIII wieku, w: Patron i dwór. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku, red. E. Dubas-Urwanowicz, J. Urwanowicz, Warszawa 2006, s. 397-416.
Stojek-Sawicka Karolina, Pro remedio animae. Fundacje mszalne Radziwiłłów nieświeskich w XVIII wieku, „Przegląd Historyczny”, 99 (2008) nr 3, s. 411-429.
Stojek-Sawicka Karolina, Sakralne fundacje Radziwiłłów w XVIII wieku, w: Czasy nowożytne. Studia poświęcone pamięci prof. Władysława Eugeniusza Czaplińskiego w 100. rocznicę urodzin, red. K. Matwijowski, Wrocław 2005, s. 163-179.
Szady Bogumił, Prawo patronatu w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych, Lublin 2003.
Urwanowicz Jerzy, Kościelne fundacje magnackie w Wielkim Księstwie Litewskim w XVIII w., w: Władza i prestiż. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku, red. J. Urwanowicz, Białystok 2003, s. 605-617.
Wereda Dorota, Patronat wyznaniowy Radziwiłłów z Białej nad cerkwią unicką w XVIII wieku, w: Radziwiłłowie. Obrazy literackie. Biografie. Świadectwa historyczne, red. K. Stępnik, Lublin 2003, s. 337-346.
Wójcik Elżbieta, Fundacja, w: Encyklopedia katolicka, t. 5, red. L. Bieńkowski i in., Lublin 1989, kol. 760-761.
Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie https://orcid.org/0000-0002-7967-5312
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
