Stare druki w zbiorach Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza. Przyczynek do dziejów księgozbiorów kościelnych w Chełmie
Maria Juda
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie , Polskahttps://orcid.org/0000-0001-7557-1850
Abstrakt
Na zasób starych druków przechowywanych w Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie składają się 92 pozycje wydawnicze. Są wśród nich teksty opublikowane w XVI, XVII i XVIII wieku. Niemal połowa z nich wydrukowana została przez oficyny polskie, pozostała część jest dziełem drukarń włoskich, francuskich, niemieckich, rosyjskich, niderlandzkich, austriackich i szwajcarskich. Pod względem treściowym reprezentują one wiele ówczesnych obszarów wiedzy ludzkiej, a ich liczebność w poszczególnych działach i język odzwierciedlają zapotrzebowanie na określone piśmiennictwo użytkowników książki żyjących w wielowyznaniowym i wielokulturowym mieście. Znaki i noty proweniencyjne pokazują nie tylko zainteresowania czytelnicze właścicieli poszczególnych egzemplarzy, ale też burzliwe losy Chełma i jego mieszkańców.
Słowa kluczowe:
bibliologia, księgozbiory historyczne, księgozbiory kościelne, stare druki, Chełm, Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza w ChełmieBibliografia
Źródła drukowane
Otčet o deâtel´nosti Holmskago Pravoslavnago Svâto-Bogorodickago Bratstva, sostoâŝego pod Vysočajšim Ego Imperatorskago pokrovitel´stvom, za istekšij 1882/3 (četvertyj) god, [bez goda i města izdaniâ], s. 35.
Otčet o deâtel´nosti Holmskago Pravoslavnago Svâto-Bogorodickago Bratstva, sostoâŝego pod Vysočajšim Ego Imperatorskago pokrovitel´stvom, za istekšij 1883/4 (pâtyj) bratskij god, [bez goda i města izdaniâ], s. 37.
Otčet o deâtel´nosti Holmskago Pravoslavnago Svâto-Bogorodickago Bratstva, sostoâŝego pod Vysočajšim Ego Imperatorskago Veličestva pokrovitel´stvom, za istekšij 1884/5 (šestyj) god, [bez goda i města izdaniâ], s. 45.
Otčet o deâtel´nosti Holmskago Pravoslavnago Svâto-Bogorodickago Bratstva, sostoâŝego pod Vysočajšim Ego Imperatorskago Veličestva pokrovitel´stvom, za istekšij 1885/6 (sed´moj) god, Varšava 1886, s. 66.
Otčet o deâtel´nosti Holmskago Pravoslavnago Svâto-Bogorodickago Bratstva, sostoâŝego pod Ego Imperatorskago Veličestva pokrovitel´stvom, za 1886/7 (vos´moj) god, Varšava 1887, s. 47.
Otčet o deâtel´nosti Holmskago Pravoslavnago Svâto-Bogorodickago Bratstva, sostoâŝego pod Vysočajšim Ego Imperatorskago Veličestva pokrovitel´stvom, za 1887/8 (devâtyj) god, Varšava 1888, s. 40-41.
Otčet o deâtel´nosti Holmskago Pravoslavnago Svâto-Bogorodickago Bratstva, sostoâŝego pod Vysočajšim Ego Imperatorskago Veličestva pokrovitel´stvom, za 1888/9 (desâtyj) bratskij god, Priloženije k X.-V. Eparhial´nomu Vestniku za 1889 g., Varšava 1889, s. 85.
Otčet o deâtel´nosti Holmskago Pravoslavnago Svâto-Bogorodickago Bratstva, sostoâŝago pod Vysočajšim Ego Imperatorskago Veličestva pokrovitel´stvom, za 1890/91 (bratskij dvenadcatyj) god, Varšava 1891, s. 65-66.
Opracowania
Adrianek Mieczysława, Biblioteka szkolna księży pijarów w Chełmie. Epizod z dziejów księgozbiorów chełmskich, „Biuletyn Biblioteki Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie”, 32/33 (1984/1985) [druk 1989] s. 41-59.
Biblioteka Nauczycielska, w: W dwudziestą rocznicę 1915-1935. Księga pamiątkowa Państwowego Gimnazjum im. S. Czarnieckiego w Chełmie, Chełm 1935, s. 117-120.
Brzęk Gabriel, Krzysztof Kluk, Lublin 1977.
Budka Włodzimierz, Groicki Bartłomiej, w: Polski słownik biograficzny, t. 8, red. K. Lepszy, Wrocław 1959-1960, s. 629-630.
Chwalewik Edward, Zbiory polskie. Archiwa, biblioteki, gabinety, galerje, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości alfabetycznie ułożone, t. 1, Kraków 1926. [red.] Ciechanowski Ferdynand, w: Polski słownik biograficzny, t. 4, red. W. Konopczyński, Kraków 1938, s. 32-33.
Corr Charles A., Christian Wolff and Leibniz, „Journal of the History of Ideas”, 36 (1975) nr 2, s. 241-262. (Crossref)
Czapliński Władysław, Paweł Piasecki, w: Polski słownik biograficzny, t. 25, red. E. Rostworowski, Wrocław 1980, s. 468-469.
Dacka-Górzyńska Iwona Monika, Korona Polska Kaspra Niesieckiego. Pomnik staropolskiego piśmiennictwa heraldycznego, Warszawa 2004.
Dąbrowski Dariusz, Prawosławne muzea rosyjskie na ziemiach byłej Rzeczypospolitej (do końca I Wojny Światowej), w: Wielkie powroty. Tom rozpraw międzynarodowej konferencji naukowej: „Wielkie powroty. O dziełach sztuki, zbiorach bibliotecznych, archiwalnych i świętościach polskiego prawosławia utraconych i wywiezionych w czasie I i II Wojen Światowych”, Jabłeczna 2021, s. 769-776.
Dictionaire biographique et bibliographique, portatif, t. 1, Paris 1813.
Dmitruk Stefan, Prawosławne Bractwo Przenajświętszej Bogurodzicy w Chełmie (1879-1914), Lublin 2012 [rozprawa doktorska, UMCS].
Dmitruk Stefan, Teorie naukowe dotyczące powstania bractw cerkiewnych na terenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XV-XVI wieku, „Wschód Europy. Studia Humanistyczno-Społeczne”, 1 (2015) nr 2, s. 45-56. (Crossref)
Dmitruk Stefan, Zarząd Prawosławnego Bractwa Przenajświętszej Bogurodzicy w Chełmie w latach 1789-1882, w: Chełm nieznany. Ludzie – miejsca – wydarzenia, red. M. Karwatowska, Chełm 2009, s. 211-217.
Dmochowski Franciszek Ksawery, Wiadomość o życiu i pismach Ignacego Zaborowskiego, w: tegoż, Pisma rozmaite, cz. 1, Warszawa 1826, s. 210-213.
Dobryńczuk Jolanta, Księgozbiór Pawła Szymańskiego odziedziczony przez unickie seminarium w Chełmie, „Rocznik Chełmski”, 1 (1995) s. 341-347.
Drozdek Adam, Feofan Prokopovich: From Teology to Politics, „Studia Gdańskie”, 27 (2010) s. 179-201.
Dróżdż Andrzej, Księgozbiór prywatny neapolitańskiego biskupa Michele Natale – ofiary terroru w roku 1799, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historica”, 9 (2010) s. 3-23.
Dylągowa Hanna, Dzieje unii brzeskiej, Warszawa-Olsztyn 1996.
Gawarecka Kazimiera, Dzieje Biblioteki im. H. Łopacińskiego, w: Hieronim Łopaciński i biblioteka jego imienia w Lublinie 1907-1957, red. K. Araszkiewicz i in., Lublin 1957, s. 131-174.
Gigilewicz Edward, Łubieński Stanisław Aleksander abp, w: Encyklopedia katolicka, t. 11, red. E. Ziemann, Lublin 2006, kol. 581-583.
Grabski Andrzej Feliks, Dzieje historiografii, Poznań 2006.
Graff-Chrząszczewska Jadwiga, Z dziejów pracy kulturalnej na kresach. Stare druki księgozbioru chełmskiego. Szkic monograficzny, „Wschód Polski”, (1921) nr 8-9, s. 1-5.
Ihnatowicz Ireneusz, Poletyło Leopold (1812-1895), ziemianin i przemysłowiec, właściciel Wojsławic, w: Polski słownik biograficzny, t. 27, red. E. Rostworowski, Wrocław 1983, s. 294-295.
Ivanov Andrey V., Escape from Rome: Teofan Prokopovych and Ukrainian Orthodox Ties to the Eternal City, 1650-1721, „Harvard Ukrainian Studies”, 37 (2020) nr 1-2, s. 47-82.
Janczykowski Kazimierz, Los księgozbiorów chełmskich, „Ziemia Chełmska. Jednodniówka”, (1962) s. 17.
Juda Maria, Podstawy prawne publikacji wydawnictw dla Kościołów wschodnich w Koronie i Ziemiach Ruskich w XVI-XVIII w., „Folia Bibliologica. Biuletyn Biblioteki Głównej UMCS”, 36/37 (1988/1989) [druk 1993] s. 7-20.
Juda Maria, Przywileje drukarskie w Polsce, Lublin 1992.
Kania Janusz, Unickie Seminarium Diecezjalne w Chełmie w latach 1759-1833, Lublin 1993.
Katalog druków cyrylickich XV-XVIII wieku w zbiorach Biblioteki Narodowej, oprac. Z. Żurawińska, Z. Jaroszewicz-Pieresławcew, Warszawa 2004.
Kokosiński Marek, Dzieje muzealnictwa chełmskiego, w: Chełm i chełmskie w dziejach, Chełm 1996, s. 351-360.
Koperek Stefan, Mszał, w: Encyklopedia katolicka, t. 13, red. E. Gigilewicz, Lublin 2009, kol. 461-463.
Korallov Fiodor, Cerkovno-Archeologičeskij muzej pri Cholmskom Pravoslavnom Svjato-Bogorodičnom Bratstve, Cholm 1911.
Kozyrski Robert, Susza Jakub, w: Polski słownik biograficzny, t. 46, z. 188, red. A. Romanowski, Warszawa-Kraków 2009-2010, s. 79.
Krzykała Stanisław, Akcja protestacyjna nauczycielstwa Lubelszczyzny w obronie Zarządu Głównego Związku Nauczycielstwa Polskiego w 1937 roku, „Rocznik Lubelski”, 9 (1966) s. 333-352.
Kuźniak Krystyna, Szegda Mirosław, Cerkiewne bractwa, w: Encyklopedia katolicka, t. 3, red. R. Łukaszczyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, Lublin 1979, kol. 13-18.
Lenczewski Mikołaj, Liturgika czyli nauka o nabożeństwach. Skrypt dla Sekcji. Teologii Prawosławnej, Warszawa 1976.
Maliszewski Kazimierz, Zakony i kongregacje katolickie w Prusach Królewskich w okresie potrydenckim jako ośrodki religijności i komunikacji społecznej, „Czasy Nowożytne”, 5 (1988) s. 67-79.
Migoń Krzysztof, Bibliologia – nauka o kulturze książki, w: Encyklopedia książki, pod red. A. Żbikowskiej-Migoń i M. Skalskiej-Zlat, t. 1, Eseje: A-J, Wrocław 2017, s. 23-32.
Mironowicz Marcin, Bractwa cerkiewne na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI-XVIII w., „Elpis”, 14 (2012) s. 307-368. (Crossref)
Mironowicz Marcin, Bractwa cerkiewne w Rzeczypospolitej, Białystok 2003.
Mironowicz Marcin, Spór o genezę bractw cerkiewnych w literaturze historycznej, „Białostockie Teki Historyczne”, 15 (2017) s. 97-117. (Crossref)
Misiurek Jerzy, Wkład Polski w rozwój teologii duchowości, „Studia Nauk Teologicznych PAN”, 1 (2006) s. 177-187. (Crossref)
Mrozowska Kamila, Hube Jan Michał, w: Polski słownik biograficzny, t. 10, red. K. Lepszy, Wrocław 1962-1964, s. 67-69.
Mrozowska Kamila, Zarys działalności pedagogicznej Michała Hubego, „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej”, 2 (1954) s. 471-519.
Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza, w: W dwudziestą rocznicę 1915-1935. Księga pamiątkowa Państwowego Gimnazjum im. S. Czarnieckiego w Chełmie, Chełm 1935, s. 125-127.
Ostapczuk Jerzy, Cyrylickie rękopisy Cerkiewno-Archeologicznego Muzeum Prawosławnego Bractwa Przenajświętszej Bogurodzicy w Chełmie. Rekonstrukcja zbiorów z pierwszego 10-lecia istnienia muzeum w oparciu o sprawozdania z działalności Bractwa, w: Wielkie powroty. Tom rozpraw międzynarodowej konferencji naukowej: „Wielkie powroty. O dziełach sztuki, zbiorach bibliotecznych, archiwalnych i świętościach polskiego prawosławia utraconych i wywiezionych w czasie I i II Wojen Światowych”, Jabłeczna 2021, s. 645-657.
Ostapczuk Jerzy, Istorja Jabločinskogo Svjato-Onufrievskogo monastyrja i jego rukopisnogo sobranija, „Naukovi Zapiski Blogoslovs’kogo – Istoričnogo Naukovo-Doslidogo Centru imieni archimandrita Vasilija (Pronina)”, 5 (2018) s. 205-216.
Orieux Jean, Wolter, Warszawa 1986.
Pawlak Wiesław, Twórczość Jakuba Suszy. Kartka z dziejów literatury unickiej w Rzeczypospolitej XVII wieku, „Tematy i Konteksty”, (2014) nr 4 (9), s. 191-202.
Pidłypczak-Majerowicz Maria, Bazylianie w Koronie i na Litwie. Książki i biblioteki w służbie zakonu, Wrocław 1986.
Pietkiewicz Rajmund, Biblia Polonorum. Historia Biblii w języku polskim, t. 1, Od początku do 1638 roku, Poznań 2016.
Platt Julian, Naruszewicz Adam Tadeusz, Stanisław, w: Polski słownik biograficzny, t. 12, red. E. Rostworowski, Wrocław 1966-1967, s. 554-561.
Rostworowski Emanuel, Łubieński Władysław Aleksander h. Pomian, w: Polski słownik biograficzny, t. 18, red. E. Rostworowski, Wrocław 1973, s. 505-511.
Rybak Andrzej, Dzieje ziemi chełmskiej. Kalendarium, Chełm 1998.
Sipayłło Maria, O metodzie badań proweniencyjnych starych druków, w: Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi, Warszawa 1975, s. 9-29.
Skibiński Stanisław, Osiemdziesięciolecie chełmskiego muzealnictwa, „Ziemia Chełmska. Jednodniówka”, (1962) s. 8.
Strutyńska Maria, Struktura proweniencyjna zbioru starych druków Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu. Przewodnik po zespołach. Problemy badawcze i metodologiczne, Toruń 1999.
Sygowski Paweł, Rosyjskie Muzeum Cerkiewno-Archeologiczne w Chełmie (1882-1915) –jego powstanie i zbiory sztuki religijnej (malarstwo, rzeźba), „Rocznik Chełmski”, 17 (2013) s. 85-118.
Szady Bogumił, Wspólnoty wyznaniowe w Chełmie do końca XVIII wieku, w: Chełm nieznany. Ludzie – miejsca – wydarzenia, red. M. Karwatowska, Chełm 2009, s. 289-302.
Szczygieł Ryszard, Kobielski Franciszek Antoni, w: Polski słownik biograficzny, t. 13, red. E. Rostworowski, Wrocław 1967-1968, s. 146-148.
Triod cwietnaja, w: Encyklopedia wiedzy o książce, Wrocław 1971, kol. 2379.
Vanzo Alberto, Christian Wolff and Eksperimental Philosophy, „Oxford Studies in Early Modern Philosophy”, 7 (2015) s. 225-255. (Crossref)
Wardemann Patricia, Johann Gottlieb Heineccius, 1681-1741: Leben und Werk, Frankfurt a. Main 2007.
Wierzbicka Elżbieta, Starodruki w zasobie archiwalnym i bibliotecznym Archiwum Państwowego w Lublinie, w: Lublin a książka, pod red. A. Krawczyka, E. Józefowicz-Wisińskiej, Lublin 2004, s. 57-69.
Winiarz Adam, Greckokatolickie gimnazjum bazyliańskie w Chełmie (1639-1769), „Rocznik Chełmski”, 1 (1995) s. 27-39.
Wiśniewski Stanisław, W czasach zaborów 1795-1918, w: Chełm i chełmskie w dziejach, Chełm 1996, s. 67-128.
Wit Zbigniew, Missae propriae dioecesium Poloniae, w: Encyklopedia katolicka, t. 12, red. E. Ziemann, Lublin 2008, kol. 1256-1257.
Wójcik Zbigniew, Ksiądz Jan Krzysztof Kluk – pisarz i uczony, Ciechanowiec 2012.
Zalewski Ludwik, Bibljoteka seminarium duchownego w Lublinie i biblioteki klasztorne w diecezji lubelskiej i podlaskiej, Warszawa 1926.
Netografia
Altheim Gayling Philipp Christoph von, Peter Christoph Gazzaniga, https://www.deutsche-biographie.ob/sfz20058.html (dostęp: 10.01.2022).
„Cholmsko – Varšavski Eparchial’ny Vestnik” [„Chełmsko-Warszawskie Diecezjalne Wiadomości”], http://cyfrowa.chbp.chelm.pl/dlibra/publication/1984?tab=1 (dostęp: 2-9.07.2022).
Danyło Konstantynowycz Strilbyćkyj (1823-1902), https://archive.ph/20121221124454/http://www.ortho-rus.ru/cgi-bin/ps_file.cgi?2_6944 (dostęp: 1.07.2022).
Dąbrowski Dariusz, Muzea w służbie caratu na przykładzie Cerkiewno-Archeologicznego Muzeum przy Chełmskim Bractwie Bogurodzickim, http://muzeumpamieci.umk.pl/?p=628 (dostęp: 20.01.2023).
Dmitruk Stefan, Bractwa prawosławne w diecezji chełmskiej metropolii kijowskiej w XVI-XVII w., „Istorija religij v Ukraini. Naukovij Ščoričnik”, 1 (2010) s. 327-332 [„Historia Religii w Ukrainie. Rocznik Naukowy”, 1 (2010) s. 327-332], https://www.religio.org.ua/index.php/religio/article/download/1279/1279 (dostęp: 2.07.2022).
Kostinczuk Jakub, Tofiluk Jerzy, Ławreszuk Marek, Misijuk Włodzimierz, Charkiewicz Jarosław, Specyfika polskiej terminologii prawosławnej. Koncepcja normatywizacji pisowni, Białystok 2016, s. 50, https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/11404/1/J_Kostiuczuk_J_Tofiluk_M_Lawreszuk_W_Misijuk_J_Charkiewicz_Specyfika_polskiej_terminologii_prawoslawnej.pdf (dostęp: 20.01.2023).
Lacroix Claude (1652-1714), https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-trenscripts-and-maps/lacroix-claude (dostęp: 10.01.2022).
Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza, https://mzch.pl (dostęp: 19.11.2021).
Ostapczuk Jerzy, Otryvki kirilličeskich rukopisej Muzeja Rimsko-katolličeskogo Prichoda Razaslanija Apostolov v gorode Chelm: po sledam sobranija Cerkovno-Archeologičesknogo Bractva, w: Kollekcii rukopisnych knig v sovremennom mire: chranienje i izučenije. Sbornik statej po itogam meždunarodnoj naučnoj konferencji Dvenadcatje Zagrebicje čtenija (5-6 oktobrja 2017 g.), Sankt-Peterburg 2018, s. 268-304, https://www.academia.edu/40653762/Отрывки_кириллических_рукописей_Музея_римско_католического_прихода_Разослания_Апостолов_в_городе_Хeлм_по_следам_собрания_Церковно_археологического_музея_Хелмского_Свято_Богородичного_братства (dostęp: 20.01.2023).
Paul Gabriel Antoine (1678-1743), https://en.wikisource.org/wiki/Catholic_Encyklopedia_(1913)/Paul_Gabriel_Antoine (dostęp: 10.01.2022).
Statut cerkiewno-archeologicznego muzeum Prawosławnego Bractwa Święto-Bogurodzickiego w Chełmie 1882, oprac. J. Hoszowski, I. Chojnacki, M. Dobrianski, komentarz D. Dąbrowski, w: Muzeum w kulturze pamięci na ziemiach Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Antologia wczesnych tekstów, t. 2, 1882-1917, Toruń 2020, s. 29-44, http://muzeumpamieci.umk.pl/wp-content/uploads/2021/03/NPRH3_2_2_Antologia.pdf (dostęp: 20.01.2023).
Szymański Konrad, Wykaz instytucji ze zbiorami starych druków w Polsce, https://ossolineum.pl/wp-content/uploads/2019/02.K..Szymanski.Wykaz-instytucji-ze-zbiorami-starych-druków-w-Polsce.pdf. (dostęp: 19.11.2021).
Świstowski Franciszek, Kiernikowski Paweł, 100 lat działalności nauczycielskiej organizacji związkowej Ziemi Chełmskiej (zarys dziejów), Chełm 2003, s. 30, http://kalinowski.weebly.com/uploads/4/9/1/6/4916495/kierownicy_szkola_w_rejowcu.pdf (dostęp: 9.07.2022).
Triod, w: Słownik polskiej terminologii prawosławnej, red. W. Przyczyna i in., Białystok 2022, https://spts.uwb.edu.pl (dostęp: 20.01.2023).
Władysław Zajdler (1894-1938), zob. „Nekrolog Zajdlera”, http://cyfrowa.chbp.chelm.pl/dlibra/docmetadata?id=974&from=publication& (dostęp: 8.07.2022).
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie https://orcid.org/0000-0001-7557-1850
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.