Więzienna korespondencja biskupa Czesława Kaczmarka do Prymasa Stefana Wyszyńskiego (1951-1953). Analiza źródłoznawcza
Ryszard Gryz
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach , Polskahttps://orcid.org/0000-0003-1629-5459
Abstrakt
Biskup Czesław Kaczmarek, ordynariusz kielecki, był więźniem politycznym w czasach komunizmu w Polsce od 20 stycznia 1951 roku do września 1956 roku. W więzieniu śledczym Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) przy ul. Rakowieckiej w Warszawie poddawano go brutalnemu i długiemu śledztwu przez 967 dni. Funkcjonariusze śledczy przejęli w tym okresie dziewiętnaście osobistych listów, które bp C. Kaczmarek usiłował nielegalnie przesłać z celi więziennej do prymasa Stefana Wyszyńskiego. Niniejszy artykuł jest próbą wypełnienia luki badawczej i przeprowadzenia analizy źródłoznawczej z uwzględnieniem krytyki zewnętrznej i wewnętrznej źródła. Duża objętość listów stanowi problem w ich kwalifikacji do kategorii „grypsów śledczych”. Treść merytoryczna więziennego diariusza pozwala na wysoką ocenę jego wartości historycznej. Listy były elementem udanej kombinacji operacyjnej śledczych MBP, którzy zdołali zrealizować założenia wynikające z instalacji stałego agenta celnego. Był on pośrednikiem w przekazywaniu nielegalnych listów biskupa oraz autorem bardzo obszernych donosów z celi. W zakończeniu artykułu sformułowano postulaty, co do dalszych możliwości badawczych w zakresie analizy źródeł z archiwaliów więziennych bp. Kaczmarka w kontekście przewlekłości postępowania pseudodowodowego, będącego komponentem stalinowskich procesów pokazowych.
Słowa kluczowe:
epistolografia, listy więzienne, stalinizm, władze komunistyczne, diecezja kielecka, biskup Czesław Kaczmarek, prymas Stefan WyszyńskiBibliografia
Źródła
Archiwum Akt Nowych:
Urząd do Spraw Wyznań:
sygn. 37/1390, Aresztowanie bp. Cz[esława] Kaczmarka.
Archiwum Diecezjalne w Kielcach:
Akta Personalne Biskupów i Księży:
sygn. BI-10/38, Akta personalne Ks. Biskupa Czesława Kaczmarka: 1. Uwolnienie z więzienia; 2. Amnestia; 3. Rehabilitacja.
sygn. BI-10/45, Akta personalne Ks. Biskupa Czesława Kaczmarka 1960, 1989-2009.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie:
Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego:
sygn. IPN BU 01145/1, cz. 1-2, Akta śledcze dot[yczące] biskupa diecezji kieleckiej Czesława Kaczmarka, imię ojca: Józef, ur. 16-04-1895 r. w m[iejscowości] Lisewo Małe.
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych:
sygn. IPN BU 0650/39/1-4, Materiały dot[yczące]: biskup diecezjalny kielecki Czesław Kaczmarek.
sygn. IPN BU 0330/233, t. 1-3, Kaczmarek Czesław i inni.
sygn. IPN BU 01283/1027, Departament IV. Mat[eriały] dot[yczące] bp. Kaczmarka.
Naczelna Prokuratura Wojskowa:
sygn. IPN BU 944/540, Kaczmarek Czesław stenogram rozprawy 14 IX 1953, cz. I.
sygn. IPN BU 944/544, Akta sprawy przeciwko Kaczmarkowi Czesławowi 1951-1953.
Edycje źródłowe
Ludzie bezpieki w walce z Narodem i Kościołem. Służba Bezpieczeństwa w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1944-1978 – Centrala, oprac. M. Piotrowski, Lublin 2000.
Noszczak Bartłomiej, Polityka władz PRL wobec izolowanego biskupa Czesława Kaczmarka (1953-1956), „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej”, 2 (2009) s. 291-323.
Peszko Henryk, „A droga była niełatwa…”. Wspomnienia kieleckiego duchownego z lat 1910-1955, wstęp i oprac. R. Gryz, K. Święcich, Kielce-Warszawa 2022.
Polak Wojciech, Rozynkowski Waldemar, „AS”. Ksiądz Czesław Kaczmarek w Rywałdzie Królewskim, Toruń 2008.
Proces księdza biskupa Kaczmarka i innych członków ośrodka antypaństwowego i antyludowego. Stenogram procesu odbytego przed Wojskowym Sądem rejonowym w Warszawie w dniach 14 IX – 21 IX 1953 r., Warszawa 1953.
Wyszyński Stefan, Pro memoria, t. I, 1948-1952, red. P. Skibiński, Warszawa 2017.
Wyszyński Stefan, Pro memoria, t. II, 1953, red. E.K. Czaczkowska, Warszawa 2017.
Opracowania
„Bić takiego wroga jak kler”. Osoby duchowne i zakonne w miejscach odosobnienia za żelazną kurtyną, red. M. Grądzka-Rejak, ks. J. Marecki, Kraków 2016.
Czaczkowska Ewa, Kardynał Wyszyński. Biografia, Kraków 2013.
Ćwikła Łukasz, Przyczynek do antykościelnej działalności ks. Leonarda Świderskiego, „Łódzkie Studia Teologiczne”, 22 (2013) s. 33-44.
Domański Tomasz, Proces ks. bp. Czesława Kaczmarka i „procesy odpryskowe”. Stan badań, w: Wokół procesu biskupa kieleckiego Czesława Kaczmarka. Wspomnienia nazaretanki s. Izabelli Machowskiej, oprac. T. Domański, s. D. Kozieł CSFN, Kielce 2013, s. 7-28.
Dudek Antoni, Gryz Ryszard, Komuniści i Kościół w Polsce (1945-1989), Kraków 2006.
Gocel Tomasz, Duszpasterstwo w diecezji kieleckiej w latach II wojny światowej 1939-1945, Kielce 2012.
Gryz Ryszard, Biskup kielecki Czesław Kaczmarek w starciu z komunistycznym totalitaryzmem (1945-1963), „Kieleckie Studia Teologiczne”, 4 (2005) s. 199-226.
Gryz Ryszard, Biskup kielecki Czesław Kaczmarek wobec komunistycznej dyktatury, w: Biskupi w rzeczywistości politycznej Polski „ludowej”, red. R. Łatka, Warszawa 2020, s. 66-86.
Gryz Ryszard, Gadomski Zbigniew (1921-1993), w: Leksykon duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach 1945-1989, t. I, red. J. Myszor, Warszawa 2002, s. 58-59.
Gryz Ryszard, Kaczmarek Czesław (1895-1963), w: Leksykon duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach 1945-1989, t. I, red. J. Myszor, Warszawa 2002, s. 101-104.
Gryz Ryszard, Oborski Piotr (1907-1952), w: Leksykon duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach 1945-1989, t. I, red. J. Myszor, Warszawa 2002, s. 205-206.
Gryz Ryszard, Państwo a Kościół w Polsce (1945-1956) na przykładzie województwa kieleckiego, Kraków 1999.
Gryz Ryszard, Represje polityczne wobec Episkopatu katolickiego w Polsce w okresie stalinowskim, „Czasy Nowożytne”, 6 (1999) s. 287-310.
Jakimek-Zapart Elżbieta, „Nie mogłem inaczej żyć…”. Grypsy Łukasza Cieplińskiego z celi śmierci, Kraków 2008.
Jędraszewski Marek, Teczki na Baraniaka. Świadek, t. 1, Poznań 2009.
Łabuszewski Tomasz, Listy donikąd? Grypsy członków konspiracji niepodległościowej jako źródło historyczne, w: Epistolografia w Polsce Ludowej (1945-1989). List i jego pochodne w systemie państwa komunistycznego. Studia i materiały, red. A.M. Adamus, B. Noszczak, Warszawa 2020, s. 97-120.
Noszczak Bartłomiej, Polityka państwa wobec Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce w okresie internowania prymasa Wyszyńskiego 1953-1956, Warszawa 2008.
Olszewski Daniel, System represji stalinowskich wobec Kościoła – na przykładzie biskupa Czesława Kaczmarka, „Kielecki Przegląd Diecezjalny”, 71 (1995) nr 6, s. 588-593.
Pasich Dominika, Centralne Więzienie w Rawiczu i jego dwaj więźniowie: ksiądz doktor Piotr Oborski i ksiądz Zbigniew Gadomski, w: „Bić takiego wroga jak kler”. Osoby duchowne i zakonne w miejscach odosobnienia za żelazną kurtyną, red. M. Grądzka-Rejak, ks. J. Marecki, Kraków 2016, s. 132-149.
Pasich Dominika, Proces „zbrodniarzy z Wolbromia w 1951 roku, w: Wiara i Niepodległość. Religijne i patriotyczne tradycje terenów diecezji sosnowieckiej (XIX-XX wiek),
red. A. Dziurok, M. Trąba, Katowice-Sosnowiec-Warszawa 2019, s. 399-414.
Paulewicz Marian, Diecezja kielecka, w: Życie religijne w Polsce pod okupacją hitlerowską 1939-1945, red. Z. Zieliński, Warszawa 1982, s. 234-252.
Piątek Przemysław, Przestępcze wymuszenie zeznań w postępowaniach przygotowawczych prowadzonych przez organy bezpieczeństwa publicznego w latach 1944-1956.
Studium kryminologiczno-prawne, Katowice-Warszawa 2018.
Pleskot Patryk, Sądy bezprawia. Wokół pokazowych procesów politycznych organizowanych w Warszawie (1944-1989), Warszawa 2020.
Stefaniak Janusz, Duchowieństwo wobec procesu biskupa Czesława Kaczmarka, „Rocznik Świętokrzyski”, Seria A – Nauki Humanistyczne, 26 (2001) s. 157-166.
Stępień Jerzy, Biskup Kaczmarek przed stalinowskimi sędziami, w: Pamiętnik Świętokrzyski. Studia z dziejów kultury chrześcijańskiej, red. L. Kaczanowski, A. Massalski, D. Olszewski, J. Szczepański, Kielce 1991.
Sychowicz Krzysztof, Działania Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Białymstoku oraz propaganda władz w związku z procesem biskupa Czesława Kaczmarka, „Między Wisłą a Pilicą. Studia i materiały historyczne”, 5 (2004) s. 291-303.
Śledzianowski Jan, Ksiądz Czesław Kaczmarek biskup kielecki 1895-1963, Kielce 2008.
Tochman Krzysztof A., Samozwańczy oficer Zygmunt Augustowski. Z dziejów „Wachlarza”, Okręgu Wileńskiego AK i komunistycznej bezpieki, Rzeszów-Warszawa 2022.
Tokarz Grzegorz, Sprawa biskupa Czesława Kaczmarka w propagandzie PZPR, w: Propaganda antykościelna w Polsce w latach 1945-1978, red. S. Dąbrowski, B. Rogowska, Wrocław 2001.
Wojciechowski Daniel, Kapłani kieleccy więzieni i szykanowani w PRL (1945-1963), Kielce 2003.
Wojciechowski Daniel, Reakcje społeczne na proces biskupa Czesława Kaczmarka, „Kieleckie Studia Teologiczne”, 4 (2005) s. 237-250.
Wokół procesu biskupa kieleckiego Czesława Kaczmarka. Wspomnienia nazaretanki s. Izabelli Machowskiej, oprac. T. Domański, s. D. Kozieł CSFN, Kielce 2013.
Wolsza Tadeusz, Więzienia stalinowskie w Polsce. System, codzienność, represje, Warszawa 2013.
Zieliński Zygmunt, Kościół w Polsce 1944-2002, Radom 2003.
Żaryn Jan, Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944-1989), Warszawa 2003.
Żaryn Jan, Kościół a władza w Polsce (1945-1950), Warszawa 1997.
Netografia
Dereń Stanisław, w: Katalog pracowników, funkcjonariuszy, żołnierzy organów bezpieczeństwa państwa. Biuletyn Informacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej, https://katalog.bip.ipn.gov.pl/informacje/30172 (dostęp: 14.12.2022).
Kędziora Jerzy, w: Katalog pracowników, funkcjonariuszy, żołnierzy organów bezpieczeństwa państwa. Biuletyn Informacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej, https://katalog.bip.ipn.gov.pl/informacje/73457 (dostęp: 14.12.2022).
Lisowski Bogdan, w: Katalog pracowników, funkcjonariuszy, żołnierzy organów bezpieczeństwa państwa. Biuletyn Informacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej, https://katalog.bip.ipn.gov.pl/informacje/56147 (dostęp: 14.12.2022).
Morawski Stanisław, w: Katalog pracowników, funkcjonariuszy, żołnierzy organów bezpieczeństwa państwa. Biuletyn Informacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej, https://katalog.bip.ipn.gov.pl/informacje/40054 (dostęp: 14.12.2022).
Różański Józef, w: Katalog pracowników, funkcjonariuszy, żołnierzy organów bezpieczeństwa państwa. Biuletyn Informacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej, https://katalog.bip.ipn.gov.pl/informacje/37918 (dostęp: 14.12.2022).
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach https://orcid.org/0000-0003-1629-5459
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
