„Ja N.N. przysięgam przez Boga Wszechmogącego, Najjaśniejszemu naszemu carowi i panu…” – aspekt religijny w Kodeksie Wojskowym Piotra I z 1716 roku
Paweł Krokosz
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie , Polskahttps://orcid.org/0000-0001-9555-3801
Abstrakt
W 1716 roku dobiegły końca wieloletnie prace ustawodawcze nad jedną całościową organizacyjno-karną regulacją prawną przeznaczoną dla armii rosyjskiej, którą był Kodeks wojskowy Piotra I z 1716 roku. Car Piotr I mógł mieć powód do satysfakcji, albowiem jego żołnierze otrzymywali bardzo klarowny dokument, dzielący się na trzy zespolone ze sobą księgi, który w bardzo czytelny sposób regulował wszystkie kwestie związane z organizacją służby oraz codziennym życiem żołnierskim w obozie lub garnizonie. Należy podkreślić, że Piotrowa regulacja, podobnie jak inne ówczesne tego typu europejskie akty prawne, pomimo swego bardzo klarownego wojskowego przeznaczenia, skonstruowana była w odniesieniu do podstawowych aspektów religii chrześcijańskiej i w kwestiach prawnych oprócz żołnierzy dotyczyła także ludności cywilnej. Natomiast wszyscy żołnierze, zarówno oficerowie, jak i szeregowcy, zobowiązani byli do złożenia przysięgi na imię Boże, pełnienia wiernej i ofiarnej służby carowi (nawet z poświęceniem własnego życia). Złamanie przysięgi, jak również popełnienie innych przestępstw, zagrożone było odpowiednimi sankcjami określonymi w Artykułach wojskowych z krótkim komentarzem, będących wojskowym kodeksem karnym, zamieszczonym w pierwszej części księgi II kodeksu (w drugiej części tej księgi – Krótkim przedstawieniu procesów lub spraw sądowych, został opisany tryb rozprawy odbywającej się w sądzie wojskowym, gdzie procedowano także w odniesieniu do sfery religijnej). Zgodnie z założeniami ustawodawcy, żołnierze powinni na co dzień prowadzić życie uczciwe i pobożne, spójne z obowiązującymi normami religii chrześcijańskiej, przy czym czuwanie nad ich przestrzeganiem pozostawiono w gestii oficerów oraz duchownych prawosławnych, a także protestanckich, pełniących służbę w szeregach armii. Tym sposobem sankcjami karnymi, zapisanymi w 209 artykułach, zagrożeni byli wszyscy, zarówno żołnierze, jak i osoby cywilne, dopuszczający się jakiegokolwiek łamania prawa państwowego oraz prawa Bożego. Równie istotne były przepisy księgi I, gdzie ujęto kwestie związane z organizacją służby duszpasterskiej i zakresem obowiązków duchownych znajdujących się w poszczególnych pułkach armii carskiej. Na uwagę zasługuje fakt, że określone w Kodeksie wojskowym Piotra I z 1716 roku założenia dotyczące organizacji armii oraz szkolenia żołnierzy, pomimo ich wielokrotnych modyfikacji, przetrwały przez całe XVIII stulecie i były wykorzystywane w regulacjach wojskowych wprowadzanych przez następców Piotra I. Znacznie dłużej, gdyż do połowy XIX wieku, obowiązywał Piotrowy wojskowy kodeks karny, czyli Artykuły wojskowe z krótkim komentarzem.
Słowa kluczowe:
Piotr I, kodeks wojskowy, ustawodawstwo wojskowe, armia rosyjska w XVIII wieku, duchowieństwo wojskowe, religia, prawosławieBibliografia
Źródła archiwalne
Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD), Warszawa
Archiwum Radziwiłłów, dz. VII, sygn. 711.
Archiwum Narodowe w Krakowie (ANK), Kraków
Archiwum Sanguszków, sygn. 29/637: Archiwum Podhoreckie II, 38-39.
Rossiiskaia gosudarstvennaia biblioteka, Otdel rukopisei (RGB, OR), Moskva
f. 409, Petr I (1672–1725), kn. 1, spr. 1.
f. 173. IV, Moskovskaia dukhovnaia akademiia, spr. 105.
f. 256, Sobranie rukopisnykh knig N.P. Rumiantseva, nr 13: Artikuli voinskie i drugiia stat’i, sostavliavshiia ruchnuiu knigu ofitsera v tsarstvovanie Petra Velikogo.
Rossiiskii gosudarstvennyi arkhiv drevnikh aktov (RGADA), Moskva
f. 9, Kabinet Petra I i ego prodolzhenie, dz. I, op. 2, kn. 37.
Źródła drukowane
Artykuły woyskowe, y rotha przysięgi, Na które Nayiaśnieyszemu y naypot e znieyszemu Krolowi Imći Polskiemu, Fryderykowi Augustowi, Panu Naszemu Miłosciwemu, y Prześwietniey Rzeczypospolitey Polskiey, wszyscy wobec, w Służbę zaćiągnieni Żołnierze y Officyerowie przysiąc y one dotrzymać powinni, w: S. Brodowski, Corpus Juris Militaris Polonicum […], Elbląg 1753, s. 450-455.
Chapelle Julius Richart de la, Een Militarisch Exercitiæ Book, Eller Regementz Spegell aff ett Infanterie […], Stockholm 1669.
Fronsberger Leonhardt, Kriegßbuch. Ander Theyl. Von Wagenburgk umb die Veldleger […], t. 2, Franckfurt am Mayn 1573.
Instruktsii i Artikuly voennye, pri tom zhe i kratkaia primechaniia. Napechatany poveleniem Tsarskogo Velichestva. V Sanktpiterburkhe, Leta Gospodnia, 1714. Dekabria v 22 den’, [Sankt-Peterburg 1714].
Kodeks wojskowy Piotra I z 1716 roku, oprac., tłum. i przygotowali do druku P. Krokosz i K. Łopatecki, Kraków-Oświęcim 2016.
Kniga Ustav voinskii o dolzhnosti generalov, felt marshalov, i vsego generaliteita, i protchikh chinov, kotorye pri voiske nadlezhat bvt’, i o inykh voinskikh delakh, i povedeniiakh, chto kazhdomu chinit’ dolzhno. Kupno pri sem Artikul voinskii. I s protsessom nadlezhashchim k sudiashchym. I eksertsitsieiu o tseremoniakh i dolzhnostiakh voinskim liudiam nadlezhashchikh. Napechatatasia poveleniem Tsarskogo Velichestva v anktpiterburgskoi tipografii, leta gospodnia 1719, oktiabria v 29 den’, [Sankt-Peterburg 1719].
Kniga Ustav voinskii o dolzhnosti generalov, felt marshalov, i vsego generaliteita, i protchikh chinov, kotorye pri voiske nadlezhat bvt’, i o inykh voinskikh delakh, i povedeniiakh, chto kazhdomu chinit’ dolzhno. Napechatatasia poveleniem Tsarskogo Velichestva. V Sanktpiterburkhe leta Gospodnia 1716. Iulua v 19 den’, [Sankt-Peterburg 1716].
Kniga Ustav voinskii o dolzhnosti generalov, felt marshalov, i vsego generaliteita, i protchikh chinov, kotorye pri voiske nadlezhat bvt’, i o inykh voinskikh delakh, i povedeniiakh, chto kazhdomu chinit’ dolzhno. Napechatatasia poveleniem Tsarskogo Velichestva. V Sanktpiterburkhe leta Gospodnia 1717. Dekabria v 15 den’, [Sankt-Peterburg 1717].
Kratkoe izobrazhenie protsessov ili sudebnykh tiazheb, protiv rimskikh, tsesarskikh i saksonskikh prav, uchrezhdennoe ot Ernsta Fridrikha Krompena oberauditora. V Sankt Piterburkhe, Leta 1712 iiulia 7, [Sankt-Peterburg 1712].
Krigz-Articlar Som aff dem Stormechtigste Konung och Herre Herr Carl den XI. Sweriges, Giötes och Wändes Konung […], Stockholm 1683.
[Mikhailov Onisim], Ustav ratnykh, pushechnykh i drugikh del, kasaiushchikhsia do voinskoi nauki, sostoiashchii v 663 ukazakh, ili stat’iakh, v gosudarstvovanie tsarei i velikikh kniazei Vasiliia Ioannovicha Shuiskogo i Mikhaila Feodorovicha vseia Rusi samoderzhtsev, v 1607 i 1621 godekh vybran iz inostrannykh voennykh knig Onisimom Mikhailovym, napechatan s rukopisi, naidennoi v 1775 godu v Masterskoi i Oruzheinoi palate v Moskve, izd. V. Ruban, cz. 2, Sankt-Peterburg 1781.
Polevoe ugolovnoe ulozhenie dlia Bol’shoi deistvuiushchei armii, w: Obrazovanie voennosudnoi chasti pri Bol’shoi deistvuiushchei armii. Obrazovanie voennogo suda pri Bol’shoi deistvuiushchei armii i ustav polevogo sudoproizvodstva, Sankt-Peterburg 1812, s. 1-24.
Polnoe sobranie zakonov Rossiiskoi imperii, t. 32, Sankt-Peterburg 1830.
Pososhkov Ivan, Rosiianin proshedshego veka, ili predlozhenie Ivana Pososhkova, podannoe boiarinu Feodoru Alekseevichu Golovinu 1701 goda, Moskva 1793.
Russische kriegs-articul, mit beygefügten kurtzen anmerckungen, w: Corpus Iuris Militaris Novissimum, oder neuestes Kriegs-Recht […], t. 2, Leipzig 1724, szp. 813-874.
Schwedisches Kriegs-Recht, Oder Articuls-Brieff, Des Durchleuchtigsten, Grossmächtigsten Fürstens und Herrns, Herrns Gustav Adolffs, der Reiche Schweden, Gothen und Wenden König […], Strassburg 1644.
Ustav prezhnikh let, w: Sbornik voenno-istoricheskikh materialov, t. 9, Petr Velikii. Voennye zakony i instruktsii (izdannye do 1715 goda), sost. A.Z. Myshlaevskii, Sankt-Peterburg 1894, s. 1-45.
Ustav voinskii o dolzhnosti generalov-fel’dmarshalov i i vsego generaliteta i protchikh chinov […], Moskva 1804.
Voennye ustavy Petra Velikogo, pod red. N.L. Rubinshteina, vstup. ct. i komment. P.P. Epifanova, Moskva 1946.
Weyde Adam, Regulamin wojskowy z 1698 roku, oprac. i przygotowali do druku K. Łopatecki i P. Krokosz, tłum. P. Krokosz, Białystok 2022.
Opracowania
Andreev Adrian N., Protestanty v sostave rossiiskogo vysshego chinovnichestva pri Petre I, „Novyi istoricheskii vestnik”, 3 (2016) s. 8-23.
Anners Erik, Den karolinska militärstrffätten och Peter den stores krigsartiklar, Uppsala 1961.
Baiov Aleksei, Kurs istorii russkogo voennogo iskusstva, t. 1, Ot nachala Rusi do Petra Velikogo, Sankt-Peterburg 1909.
Baiov Aleksei, Russkaia armiia v Tsarstvovanie Imperatora Aleksandra I. Ustavy, instruktsii i nastavleniia, „Zhurnal Imperatorskogo Russkogo Voennogo Istoricheskogo Obshchestva”, 2 (1913) s. 66-75.
Barsov Timofei Vasilʹevich, Ob upravlenii russkim voennym dukhovenstvom, Sankt-Peterburg 1879.
Benda Vladimir Nikolaevich, «Prisiaga na vernost’…» kak iz sredstv formiroavniia traditsiii russkoi armii i patriotizma v Rossii XVIII veka, „Vestnik Cheliabinskogo gosudarstvennogo universiteta”, 12 (2009) nr 31, s. 62-65.
Chernikov Siergiej Vasilʹevich, Evoliutsiia vysshego komandovaniia rossiiskoi armii i flota pervoi chetverti XVIII veka, „Cahiers du monde russe”, 50 (2009) nr 1, s. 699-735. (Crossref)
Grabar Vladimir Emmanuilovich, The History of the International Law in Russia, 1647-1917, Oxford 1990.
Grigor’ev Oleg Viacheslavovich, Artikul voinskii i «Kratkoe izobrazhenie protsessov i sudebnykh tiazheb» kak osnova otpravleniia pravosudiia v russkoi armii v XVIII v., „Istoricheskaia i sotsial’no-obrazovatel’naia mysl”, 1 (2018) s. 28-39.
Koefoed Nina, Militær sædelighedslovgivning i samspil med det civile samfund i 1700-tallet, „Temp – Tidsskrift for historie”, 4 (2012) s. 124-142.
Kotkov Viacheslav, Kotkova Iuliia, Voennoe dukhovenstvo Rossii, Sankt-Peterburg 2005.
Krokosz Paweł, Aspekt religijny w strukturach rosyjskich siłach zbrojnych za panowania Piotra I, „Ukrayina v Tsentral’no-Skhidniy Yevropi”, 15 (2015) s. 210-236.
Krokosz Paweł, Łopatecki Karol, Okoliczności uchwalenia rosyjskich «Artykułów wojskowych z krótkim komentarem», w: Verus amicus rara avis est. Studia poświęcone pamięci Wojciecha Organiściaka, red. A. Lityński, A. Matan, M. Mikołajczyk, D. Nawrot, G. Nancka, Katowice 2020, s. 367-398.
Lobin Aleksei Nikolaevich, «Voinskie knigi» 1607-1620 gg.: Opyt zaimstvovaniia evropeiskoi voenno-teoreticheskoi nauki, w: Smutnoe vremia v Rossii: Konflikt i dialog kul’tur. Materialy nauchnoi konferentsii Sankt-Peterburg, 12-14 oktiabria 2012 g., red. A.I. Filiushkin, Sankt-Peterburg 2012, s. 163-168.
Łopatecki Karol, Artykuły wojskowe jako źródło poznania religijności żołnierzy epoki wczesnonowożytnej, w: Religijność. Wymiar prywatny i publiczny, pod red. W. Szymborskiego i P.F. Nowakowskiego, Kraków 2007, s. 245-259.
Łopatecki Karol, „Disciplina militaris” w wojskach Rzeczypospolitej do połowy XVII wieku, Białystok 2012.
Łopatecki Karol, Koncepcja Boga – Pana Historii wśród żołnierzy Rzeczypospolitej na przełomie XVI i XVII wieku, w: Religia wobec historii, historia wobec religii, red. E. Przybył, Kraków 2006, s. 360-370.
Łopatecki Karol, Religijność żołnierzy w świetle artykułów wojskowych – założenia metodologiczne, „Orientalia Christiana Cracoviensia”, 6 (2014) s. 81-94. (Crossref)
Mel’nikova Lubov’ Vladimirovna, Mesto i rol’ voennogo dukhovenstva v russkoi armii v 1812 g., w: Otechestvennaia voina 1812 goda. Istochniki. Pamiatniki. Problemy.
Materialy VIII Vserossiiskoi nauchnoi konferentsii. Borodino, 6-7 sentiabria 1999 g., sost. A.V. Gor’unov, Mozhaisk 2000, s. 161-171.
Moniuszko Adam, O problematyce przysięgi w dawnym prawie polskim, „Kwartalnik Historyczny”, 2 (2019) s. 315-336. (Crossref)
Nazarov Vladislav Dmitrievich, O datirovke „Ustava ratnykh i pushechnykh del”, w: Voprosy voennoi istorii Rossii. XVIII i pervaia polovina XIX vekov, redkoll. I.V. Bestuzhev, L.S. Gaponenko, E.I. Indova, Iu.R. Klokman, Moskva 1969, s. 216-221.
Olsson Henrik A., Laguppfattningen i Sverige under 1600 – och det tidiga 1700-talet, „Karolinska Förbundets Årsbok”, (1968) s. 7-42.
Olsson Johanna, Straffrätten i 1685, 1798 och 1868 års krigsartiklar, „Tidskrift i sjöväsendet”, 4 (1987) s. 255-261.
Oparina Tat’iana Anatol’evna, Inozemtsy v Rossii XVI-XVII vv., Moskva 2007.
Rusakovskiy Oleg Vladimirovich, «Imena sostavam, kotorye sgozhaiutsia k ogennym khitrostiam » v sostave «Voinskoi knigi» Mikhaila Iur’eva i Ivana Fomina (1607). Rannyi opyt sostavleniia estestvenno-nauchnogo indeksa v russkoi knizhnosti, w: Perevodchiki i perevody v Rossii kontsa XVI – nachala XVIII stoletiia. Materialy mezhdunarodnoi nauchnoi konferentsii Moskva, 29-30 sentiabria 2021 g., t. 2, red. D.V. Liseitsev, S.M. Shamin, Moskva 2021, s. 147-155.
Rusakovskiy Oleg Vladimirovich, «Voinskie knigi» 1607/1620 g. i ikh nemetskii original: popytka sopostavleniia, „Drevniaia Rus’. Voprosy medevistiki”, 3 (2018) s. 53-63.
Sarkamo Ville, Honour, Masculinity and Corporality in the Officer Corps of Early Eighteenth-Century Sweden, „Sjuttonhundratal: Nordic Yearbook for Eighteenth Century Studies”, (2010) s. 32-49. (Crossref)
Shcherbinin Pavel Petrovich, Zhizn’ rossiiskoi soldatki v XVIII-XIX vv., „Voprosy istorii”, 1 (2005) s. 79-92.
Shcherbinin Pavel Petrovich, Zhenshchiny v russkoi armii v XVIII-XIX vv., w: Voenno-istoricheskaia antropologiia. Ezhegodnik 2005/2006. Aktual’nye problemy izucheniia, red. E.S. Seniavskaia, Moskva 2006, s. 359-366.
Smolich Igor Kornil’evich, Istoriia Russkoi Tserkvi 1700-1917, kn. 18, cz. 2, Moskva 1996.
Vasil’ev Aleksei Valentinovich, Reorganizatsiia voennogo dukhovenstva v khode voennoi reformy imperatora Pavla I, „Vesngik RUDN”, 20 (2021) nr 3, s. 426-436. (Crossref)
Vasil’ev Aleksei Valentinovich, Shliakhtunov Andrei, Voennoe dukhovenstvo v Rossii nakanune XVIII stoletiia, „Vestnik Ekatirinskogo instituta”, 1 (2021) s. 102-110.
Wołoszyn Adam, Oficerowie wyznania ewangelickiego ze Śląska w armii szwedzkiej podczas wielkiej wojny północnej (1700-1721). Prolegomena, „Zapiski Historyczne”, 4 (2019) s. 179-209. (Crossref)
Zeziulinskii Nikolai, Inozemtsy v russkoi armii pri tsariakh Mikhaile Fedoroviche, Aleksee Mikhailoviche i Petre I Plekseeviche, „Zhurnal imperatorskogo russkogo voenno-istoricheskogo obshchestva”, 2 (1913) s. 75-80; 3 (1913) s. 118-127.
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie https://orcid.org/0000-0001-9555-3801
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
