Analiza porównawcza średniowiecznego symbolizmu kolorystycznego na przykładzie iluminacji rękopiśmiennych kodeksów cysterskich z XII-XV wieku
Karolina Ernest
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie , Polskahttps://orcid.org/0009-0009-5975-8178
Abstrakt
Artykuł poświęcony jest analizie porównawczej średniowiecznego symbolizmu kolorystycznego w odniesieniu do iluminacji kodeksów cysterskich z XII-XV wieku. Podstawę do omówienia tematu stanowi dziewięć manuskryptów związanych z proweniencją dawnych opactw cysterskich w Henrykowie, Lądzie, Kamieńcu Ząbkowickim, Lubiążu oraz Trzebnicy. Głównym celem artykułu jest udzielenie odpowiedzi na trzy kwestie: czy wyselekcjonowane manuskrypty mogą być przykładem odzwierciedlającym symbolizm kolorystyczny w sztuce cysterskiej? czy sposób zastosowania kolorów przez iluminatorów ma wpływ na interpretację treści obrazu? czy użyte pigmenty pozwalają na identyfikację struktury hierarchicznej (duchowego znaczenia)? W pierwszej części artykułu skupiono się na przedstawieniu symboliki koloru i jego znaczenia w wiekach średnich. Wskazano, iż średniowieczne społeczeństwo niezwykle mocno uwrażliwione było na blask, światło i barwy, które były postrzegane jako wyraz Bożej obecności w świecie. Następnie syntetycznie przedstawiono podejście szarych mnichów do kwestii sztuki i jej znaczenia w klasztorach cysterskich. Ukazano, że zasada ascetyzmu, zapoczątkowana przez św. Bernarda z Clairvaux (1090-1153), miała ogromne znaczenie dla sztuki cysterskiej, zarówno w zdobnictwie kodeksów rękopiśmiennych, jak i w architekturze oraz dekoracji świątyń. Surowe przepisy życia cysterskiego, w tym konieczność przestrzegania przez mnichów wartości takich, jak: prostota, skromność, ubóstwo czy pokora, nie pozostały bierne wobec cysterskiej twórczości artystycznej, na którą niezwykle mocno oddziaływały. W dalszej kolejności dokonano analizy porównawczej, najpierw opisując symboliczne znaczenie barw podstawowych w średniowieczu oraz teologii, a następnie wskazując miejsce występowania kolorów na wybranych elementach zdobniczych przywołanych manuskryptów. Co więcej, wskazano barwy nienależące do gamy barw podstawowych, a występujące na iluminacjach kodeksów cysterskich. Wyniki analizy wykazały, że symbolizm kolorystyczny nie został w pełni zaimplementowany do iluminacji XII-XV-wiecznych kodeksów rękopiśmiennych cystersów polskich. Barwy bowiem nie miały u szarych mnichów istotnego znaczenia – dobierane były przypadkowo. Zastosowanie konkretnych pigmentów przez iluminatorów wynikało z podłoża praktycznego oraz tradycji. Pierwszorzędnym celem użycia określonego koloru było przede wszystkim uwypuklenie treści religijnych oraz duchowości monastycznej.
Słowa kluczowe:
Manuskrypty, św. Bernard z Clairvaux, malatura, zdobnictwo, symbolizm kolorystycznyBibliografia
Źródła rękopiśmienne
Biblioteka Książąt Czartoryskich (BKCz)
sygn. 1552 IV Rkps, Mszał z cysterskim kalendarzem liturgicznym, Niemcy ok. 1300 r., https://cyfrowe.mnk.pl/dlibra/publication/17187/edition/16932/content (dostęp: 1.02.2025).
Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego (BUWr)
sygn. I F 440, Psalterium, 1240 r., https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/16686/edition/34315?search=cmVzdWx0cz9hY3Rpb249QWR2YW5jZWRTZWFy-Y2hBY3Rpb24mdHlwZT0tMyZwPTAmcWYxPWF2YWlsYWJpbGl0eTpBdm-FpbGFibGUmdmFsMT1xOmN5c3RlcnNpJmlwcD0yNSZzZj1EYXRl (dostęp: 1.02.2025).
sygn. Mf. 70, Missale, 1473 r., https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/19724/edition/35550/content (dostęp: 1.02.2025).
sygn. Mf 1382, Antiphonarium Cisterciense, ok. 2. poł. XIII w., https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/17552/edition/46392 (dostęp: 1.02.2025).
sygn. Mf. 2794, Graduale Cisterciense de tempore et de sanctis per annum, ok. 1300-1350 r., https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/8302/edition/15942 (dostęp: 1.02.2025).
sygn. Mf. 2796, Graduale (cum notis choralibus), ok. 1280-1290 r., https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/18319/edition/47802 (dostęp: 1.02.2025).
sygn. Mf. 2820, Lectionarium evangeliorum et epistolarum de tempore et de sanctis, ok. 1250 r., https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/19056/edition/47855 (dostęp: 1.02.2025).
sygn. Mf. 3518, Sancti Bernardi vita et res gestae, ok. 1127-1250, https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/102883/edition/104947?search=cmVzdWx0cz9hY3Rpb249QWR2YW5jZWRTZWFyY2hBY3Rpb24mdHlwZT0tMyZwPTAmcWYxPWF2YWlsYWJpbGl0eTpBdmFpbGFibGUmdmFsMT1xOnRyemVibmljYSZzZj1EYXRl (dostęp: 1.02.2025).
sygn. Mf. 8450, Postilla litteralis super totam Bibliam, 1412 r., https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/19051/edition/46385 (dostęp: 1.02.2025).
Źródła drukowane
Biblia Tysiąclecia, wyd. 5, Poznań 2014.
Bohusz-Szyszko Michał, Pisma św. Bernarda, Wilno 1849.
Canivez J.M., Statuta Capitulorum Generalium Ordinis Cisterciensis ab anno 1116 ad annum 1768, t. 1, Louvain 1933-1947.
Izydor z Sewilli, De haeresibus liber, tłum. M. Cholewa, Warszawa 1993.
Prezbiter Teofil, Diversarum Artium Schedula i inne średniowieczne zbiory przepisów o sztukach rozmaitych, przekł. i oprac. S. Kobielus, Kraków 2009.
Pseudo-Dionizy Areopagita, Pisma teologiczne, t. II, tłum. M. Dzielska, przed. T. Stępień, Kraków 1999.
Święty Bernard z Clairvaux, Apologia. O nawróceniu. Życie świętego biskupa Malachiasza, tłum. S. Kiełtyka, A. Maciąg, red. B.A. Grenz, Skoczów 2007.
Święty Bernard z Clairvaux, O obyczajach i obowiązku biskupów, tłum. S. Kiełtyka, red. J. Żukowicz, Kraków 1992.
Opracowania
Adamska Anna, Gra w kolory: rola barw w średniowiecznym systemie komunikacji społecznej, „Roczniki Historyczne”, 81 (2015) s. 7-34. (Crossref)
Baldock John, Symbolika chrześcijańska, tłum. J. Moderski, Poznań 1994.
Czyżewska M., O symbolice barw. Peryfrazy z kolorami w języku niemieckim i polskim, „Acta Philologica”, 32 (2006) nr 32, s. 33-44.
Dale Thomas, Art, w: A cultural history of color in the medieval age, ed. C.P. Biggam, K. Wolf, London 2021, s. 149-166. (Crossref)
Duckworth Chloe N., Sassin Anne E., Colour and Light in Ancient and Medieval Art, New York 2017. (Crossref)
Dudziński Paweł, Alfabet heraldyczny, Warszawa 1997.
Grzywocz Krzysztof, Rozważania w świetle myśli Hugona od św. Wiktora, w: Aktywizacja w katechezie: szansa czy zagrożenie?, red. R. Chałupniak, J. Kostorz, W. Spyra, Opole 2002, s. 41-49.
Kobielus Stanisław, Lapidarium christianum: symbolika drogich kamieni. Wczesne chrześcijaństwo i średniowiecze, Kraków 2012.
Kobielus Stanisław, Źródła światła w średniowiecznej interpretacji, „Saeculum Christianum”, 2 (1995) nr 1, s. 221-240.
Konik Roman, Średniowieczna semiologia koloru, w: Percepcja między estetyką a epistemologią, red. R. Konik, D. Leszczyński, Wrocław 2010, s. 33-51.
Kopacz Iwona, Kolorystyka szat liturgicznych, „Anamnesis”. Biuletyn Komisji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów Episkopatu Polski, 16 (2010) nr 1, s. 59-74.
Krasny Piotr, Źródło rozproszeń dla przywiązanych do marności świata. Rozważania św. Bernarda z Clairvaux o sztuce sakralnej w interpretacji Armanda Rancégo, „Modus”, 14 (2014) s. 123-138.
Lijka Kazimierz, Krzyż na ołtarzu lub obok niego, „Liturgia Sacra”. Liturgia – Musica – Ars, 43 (2014) nr 1, s. 53-69.
Marszalska Jolanta Małgorzata, Ubogie piękno: idea ascezy i prostoty w kościołach cysterskich w świetle Apologii do opata Wilhelma św. Bernarda z Clairvaux, „Ethos”, 32 (2019) nr 3, s. 219-231.
Nowiński Janusz, Ars Cisterciensis, Warszawa 2016.
Owen-Crocker Gale R., Body and Clothing, w: A cultural history of color in the medieval age, ed. C.P. Biggam, K. Wolf, London 2021, s. 97-112. (Crossref)
Pacewicz Artur, Przedarystotelesowskie rozważania nad kolorem, w: Percepcja między estetyką a epistemologią, red. R. Konik, D. Leszczyński, Wrocław 2010, s. 11-31.
Pastoureau Michel, Średniowieczna gra symboli, Warszawa 2006.
Patyra J., Zagadnienie średniowiecznej narracji obrazowej. Wybrane stanowiska badawcze, „Roczniki Humanistyczne”, 47 (1999) z. 4, s. 71-84.
Petzold A., Religion and Ritual, w: A cultural history of color in the medieval age, ed. C.P. Biggam, K. Wolf, London 2021, s. 81-96. (Crossref)
Rzepińska M., Historia koloru w dziejach malarstwa europejskiego, Kraków 1983.
Netografia
Armand-Jean Le Bouthillier de Rancé, w: Britannica, https://www.britannica.com/biography/Armand-Jean-Le-Bouthillier-de-Rance (dostęp: 1.02.2025).
Ashworth William B., Scientist of the Day – Georg Andreas Böckler, https://www.lindahall.org/about/news/scientist-of-the-day/georg-andreas-bockler/ (dostęp: 1.02.2025).
Holford Matthew, Minimalist decoration in Cistercian manuscripts, https://hab.bodleian.ox.ac.uk/en/blog/blog-post-15/ (dostęp: 1.02.2025).
Kijewska Agnieszka, Dionizy Areopagita, w: Powszechna encyklopedia filozofii, https://www.ptta.pl/pef/pdf/d/dionizyareopagita.pdf (dostęp: 1.02.2025).
Mielcarz Jakub, Symbolika światła w liturgii i Piśmie Świętym, https://www.ddl.org.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=808:symbolikaswiatla&catid=15&Itemid=113 (dostęp: 1.02.2025).
Rockwell Anne F., Suger, w: Britannica, https://www.britannica.com/biography/Suger (dostęp: 1.02.2025).
St. Isidore of Sevilla, w: Britannica, https://www.britannica.com/biography/Saint-Isidore-of-Sevilla (dostęp: 1.02.2025).
Wilken Robert L., Tertullian, w: Britannica, https://www.britannica.com/biography/Tertullian (dostęp: 1.02.2025).
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie https://orcid.org/0009-0009-5975-8178
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
