Sytuacja ekonomiczna klasztoru paulinów w Leśnej (na tle gospodarki innych placówek paulińskich działających we wschodnich województwach Rzeczpospolitej)
Jacek Antoni Szpak
Uniwersytet Śląski w Katowicach , PolskaAbstrakt
Jedną z najważniejszych placówek polskiej prowincji paulinów w XVIII-XIX wieku był klasztor w Leśnej na Podlasiu. Został on ufundowany w 1726 r. przez właściciela wsi Władysława Jana Michałowskiego. Po III rozbiorze w 1795 r. Leśna znalazła się w Galicji Zachodniej, od 1809 r. miejscowość leżała w Księstwie Warszawskim, w latach 1815-1918 w Królestwie Polskim, znajdującym się pod władzą carów Rosji. Klasztor został skasowany w 1864 r. Klasztor otrzymał bardzo duże uposażenie. W jego posiadaniu do 1795 r. znajdowało się 16 wsi, jednak w wyniku III rozbioru paulini utracili na rzecz skarbu rosyjskiego większość swoich dóbr. Do końca istnienia posiadał jedynie 4 wsie. Areał ziemi klasztornej w XVIII wieku wynosił 4907 mórg, a po 1795 r. jedynie 842,50 morgi (o 82,83% mniej niż wcześniej). Tak duże uposażenie, powodowało, że klasztor leśniański był drugim najlepiej zabezpieczonym po Jasnej Górze konwentem w polskiej prowincji paulinów. Paulini w Leśnej w największych ilościach siali żyto, pszenicę, jęczmień, owies, uprawiali także tatarkę, groch, proso, grykę i len. Na poziom produkcji roślinnej duży wpływ miały działania zbrojne, które toczyły się w rejonie klasztoru. Występowało wówczas zagrożenie życia i zdrowia oraz liczne grabieże dokonywane przez maszerujące armie, np. w latach 1812-1813 i 1831. Najwięcej plonów wydatkowano na zasiewy i spożycie w klasztorze, natomiast w XIX wieku część zbiorów sprzedawano na rynku lokalnym. Wydaje się, że w XIX wieku nastąpiła również poprawa kultury rolnej, co przyniosło wzrost wydajności. W dobrach klasztornych hodowano woły i konie jako siłę roboczą oraz bydło mleczne, owce, świnie, drób i pszczoły. Hodowla była przeznaczona przede wszystkim na zaspokojenie własnych potrzeb. Dużą rolę w działalności ekonomicznej klasztoru odgrywała gospodarka pozarolnicza, czyli młynarstwo, propinacja oraz produkcja cegieł. Na podstawie zachowanych, niekompletnych materiałów archiwalnych ustalono, że największe dochody uzyskiwano z czynszów dzierżawnych, z odsetek wyderkafowych oraz z depozytów bankowych i spłaty listów zastawnych. Najwięcej wydawano na prace budowlane i remontowe, podatki, pensje dla czeladzi oraz na utrzymanie zakonników. Sytuacja finansowa klasztoru była niestabilna, jednak klasztor w Leśnej utrzymywał się samodzielnie, korzystając z pomocy władz prowincji tylko raz w latach 30. XIX wieku.
Słowa kluczowe:
paulini; zakon męski; Leśniów; Włodawa; gospodarka klasztorna; Kościół katolickiBibliografia
Cichor D., Dzieje kościoła i klasztoru paulinów we Włodawie 1698-1864, „Studia Claromontana”, 13 (1993) s. 365-447.
Demczyszak G., Kościół Ducha Świętego w Warszawie w świetle jego inwentarzy z lat 1676-1819, „Studia Claromontana”, 28 (2010) s. 85-152.
Dunin-Wąsowicz A., Pomiary gruntu w Koronie w XVI-XVIII wieku, Warszawa 1994.
Dziurka H., Krzeszów, w: Monasticon Cisterciense Poloniae, t. 2: Katalog męskich klasztorów cysterskich na ziemiach polskich w dawnej Rzeczypospolitej, red. A.M. Wyrwa, Jerzy Strzelczyk, Krzysztof Kaczmarek, Poznań 1999.
Grüger H., Heinrichau. Zisterzienserabtei, „Jahrbuch der Schlesischen Friedrich- Wilhelms-Universität zu Breslau”, t. 23, red. J.J. Menzel, Würzburg/Main 1982.
Grüger H., Himmelwitz. Zisterzienserabtei, w: „Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau”, t. 22, red. J.J.Menzel, Würzburg/Main 1981.
Grüger H., Leuebes. Zisterzienserabtei, w: „Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau”, t. 22, red. J.J. Menzel, Würzburg/Main 1981.
Grüger H., Rauden. Zisterzienserabtei, w: „Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau”, t. 22, red. J.J. Menzel, Würzburg/Main 1981
Grüger H., Trebnitz. Zisterzienserabtei, w: „Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau”, t. 23, red. J.J. Menzel, Würzburg/Main 1982.
Hawelski E., Cathalogus patrum ac fratrum Ordinis S. Pauli Primi Eremitae, „Studia Claromontana”, 30 (2012) s. 385-504.
Katalog zabytków w Polsce, t. 10: Województwo warszawskie, red. I. Galicka. H., Sygie-tyńska, z. 5: Powiat grójecki, oprac. I. Galicka. H., Sygietyńska, Warszawa 1971, s. 39-42.
Kęder W., Jasna Góra wobec przemian politycznych w Rzeczypospolitej w latach 1661-1813. „Studia Claromontana”, 13 (1993) s. 5-206.
Kościelak S., Majątek ruchomy i nieruchomy klasztoru brygidek w Gdańsku u pro¬gu kasat oraz jego losy po kasacie w 1835 r. Wstępne ustalenia, w: Klasztor w gospo¬darce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław 2013, s. 597-609.
Kozaczko M., Poczet ordynatów Zamoyskich, Lublin 2009.
Maraśkiewicz J., Leśna Podlaska. Architektura kościoła, Biała Podlaska 1983.
Muszyńska J., Gospodarka dworska w dobrach biskupów krakowskich w połowie XVII wieku, Kielce 2012.
Muszyńska J., Gospodarka dworska w dobrach biskupstwa krakowskiego. Produkcja zbożowa w kluczu iłżeckim w połowie XVII wieku, w: Folwark-wieś-latyfundium. Gospodarstwo wiejskie w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku, red. J. Muszyńska, S. Kazusek, J. Pielas, Kielce 2009 s. 197-210.
Osiadacz A., Rodzina Boglewskich na tle epoki XIV-XVII wieku, „Studia Claromontana”, 29 (2011) s. 273-354.
Rosowski W., Sytuacja gospodarcza klasztoru bernardynów w Janowie na Podolu u progu kasat oraz losy jego majątku po kasacie w 1832 r., w: Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław 2013, s. 643-662.
Rusińska-Giertych H., Dochody klasztorów wynikające z działalności typograficznej na przykładzie drukarni franciszkanów we Lwowie (1770-1776), w: Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław 2013, s. 553-571.
Słownik wiedzy o Grójeckiem, red. Z. Szeląg, z. 11, Grójec 2002.
Strzeżek T., Kawaleria Królestwa Polskiego w powstaniu listopadowym, Olsztyn 2010.
Szafraniec K., Decus-Podlachiae. Ozdoba Podlasia. Sanktuarium Matki Boskiej Leśniańskiej w trzechsetlecie istnienia (1683–1983), „Collectanea Teologica”, 51 (1981) nr 3, s. 5-39.
Szafraniec S., Konwent paulinów jasnogórskich 1382-1864, Rzym 1966.
Szpak J., Ciężary wojskowe z dóbr starostwa brzeźnickiego w latach 1651-1793, w: Pecunia nervus belli. Z dziejów dyplomacji i stosunków międzynarodowych w XVI -XVIII wieku, red. M. Markiewicz, R. Skowron, F. Wolański, Katowice2016 s. 207- 225.
Szpak J., Dzieje klasztoru i parafii w Leśniowie, cz. 3: Parafia i sanktuarium Matki Bożej w Leśniowie, poddani klasztoru i parafii, „Studia Claromontana”, 22 (2004) s. 405-636.
Szpak J., Finanse starostwa kłobuckiego 1659-1789, „Magazyn Numizmatyczny”, (2014) nr 40, s. 38-48.
Szpak J., Klasztor paulinów w Leśnej 1726-1864. Początki, struktura organizacyjna, życie codzienne, podstawy ekonomiczne, „Roczniki Bialskopodlaski”, 24 (2016) s. 67-88.
Szpak J., Polska prowincja paulinów od XVII wieku do 1864 roku. Dzieje gospodarcze: klasztor na Jasnej Górze w Częstochowie, Katowice 2020.
Szpak J., Sytuacja ekonomiczna klasztoru paulinów we Włodawie w latach 1698–1864, „Studia Claromontana”, 33 (2017/2018) s. 685-709.
Szpak J., Sytuacja finansowa klasztoru paulinów w Leśnej Podlaskiej, „Magazyn Numizmatyczny”, (2019) nr 45, s. 70-88.
Szpak J., Szlachta koronna wobec zakonu paulinów w XVIII w., w: Między barokiem a oświeceniem. Prawo i bezprawie, red. S. Achremczyk, J. Kiełbik, Olsztyn 2018, s. 171-187.
Szpak J., Gospodarka feudalna w dobrach klasztoru paulinów w Leśniowie w XVIII i XIX wieku. Wybrane problemy, „Zeszyty Myszkowskie”, (2017) nr 4, s. 9-28.
Szylar A., „Sprawa o tym, jak benedyktynki gospodarstwo prowadziły…”. Organizacja i funkcjonowanie gospodarki opactwa benedyktynek w Sandomierzu w XVII i XVIII w., w: Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wro¬cław 2013, s. 447-459.
Święch H., Źródła utrzymania klasztoru bernardynek przy kościele pw. św. Agnieszki na Stradomiu w Krakowie oraz stan ich dochodów u progu kasaty klasztoru w 1788 r. i po przeniesieniu konwentu do klasztoru bernardynek przy kościele pw. św. Józefa, w: Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław 2013, s. 575-595.
Tomoń S., Fundacja paulińskiego klasztoru i kościoła pw. śś. Barbary i Andrzeja AP. w Częstochowie w pierwszej połowie wieku XVII, „Studia Claromontana”, 23 (2005) s. 183-272.
Trajdos T.M., Dobra i dochody klasztorne augustianów w Brześciu Litewskim w świetle archiwaliów konwentualnych (do końca XVII w.), w: Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław 2013, s. 385-411.
Urzędnicy województw kijowskiego i czernihowskiego XV-XVIII wieku. Spisy, oprac. E. Janas, W. Kłaczewski, Kórnik 2002.
Urzędnicy województwa sandomierskiego XVI-XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Chłapowski, A. Falniowska-Grabowska, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 1993.
Zaborski Z., Parafia Wiewiec. Zarys dziejów, Częstochowa 1999.
Zaborski Z., Rezydencja paulinów w Wiewcu, „Studia Claromontana”, 6 (1985) s. 160-193.
Zbudniewek J., Katalog domów i rezydencji polskiej prowincji paulinów, „Nasza Przeszłość” 31 (1969) s. 181-228.
Zbudniewek J., Paulini wczoraj i dzisiaj, „Studia Claromontana”, 25 (2007) s. 5-288.
Zbudniewek J., Wkład paulinów starowiejskich w kulturę ziemi przemyskiej, „Studia Claromontana”, 16 (1996) s. 345-352.
Ziółek E.M., Między tronem a ołtarzem. Kościół i państwo w Księstwie Warszawskim, Lublin 2012.
Złotkowski D., Udział zakonu ojców paulinów w życiu społeczno–politycznym Rze¬czypospolitej w XVIII w., Częstochowa 1994.
Zmuda R., Kasata klasztorów paulińskich na terenie Królestwa Polskiego w 1819 roku, „Studia Claromontana”, 25 (2007) s. 353-428.
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
