Źródła do badań prozopograficznych nad duchowieństwem i personelem parafialnym diecezji włocławskiej w okresie nowożytnym
Tomasz Nowicki
Instytut Historii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II , Polskahttps://orcid.org/0000-0003-1185-9358
Abstrakt
Źródła dotyczące nowożytnych parafii odnotowują grupy ludzi zarządzających i wspomagających działanie tych ośrodków. Byli to ministrii ecclesiae, czyli duchowieństwo i wspomagający ich personel pomocniczy, czyli służba kościelna. Ci pierwsi to ministri sacramentorum. Spełniali najistotniejszą rolę w parafii, choć w badanym okresie mogła ona wykraczała ona poza granice ścisłej obsługi religijnej i duszpasterskiej. Z kolei świeccy pełnili funkcje pomocnicze wspomagając duchowieństwo w różnorodnych zadaniach wykonywanych w parafii. Byli to zatem zakrystianie, nauczyciele, kantorzy, organiści, kalikanci, dzwonnicy, grabarze, ale też położne czy ministranci.
W artykule zostały przedstawione źródła, z których czerpać można wiedzę na temat wspomnianych wyżej grup. Zostało to ukazane na przykładzie materiałów archiwalnych dotyczących przedrozbiorowej diecezji włocławskiej. Do najciekawszych i najważniejszych źródeł, zawierających najwięcej informacji o ludziach zaangażowanych w życie parafii należą akta wizytacji kanonicznych. Nie są one całkowicie jednorodne. Nie zawsze obejmują wszystkie parafie diecezji, ale nade wszystko mają różny zakres informacyjny, bo tworzono je o różne kwestionariusze pytań. Niemniej te najpełniejsze informacyjnie są znakomitym źródłem do badań nad duchowieństwem parafialnym i służbą kościelną.
Do badań zwłaszcza nad duchowieństwem parafialnym przydatne są księgi wpisów powstałe w urzędach konsystorskich, ale także te pochodzące z kancelarii biskupiej. W tym przypadku szczególną wartość poznawczą mają księgi biskupich czynności pontyfikalnych, zwłaszcza zaś księgi święceń duchownych. Wyjątkowym źródłem informacji do badań prozopograficznych, choć w perspektywie studiów nad duchowieństwem i służbą kościelną raczej o charakterze pomocniczym, są księgi metrykalne. Kancelarie parafialne tworzyły je w miarę systematycznie począwszy od Soboru Trydenckiego. Dzięki temu możliwe jest uzyskanie dynamiki opisu, jeśli zachowana jest systematyczność i ciągłość tej dokumentacji.
Poza tym wiedzę o duchowieństwie i służbie parafialnej czerpać należy z wielu innych rodzajów źródeł: metryk kolegiów i seminariów, klasztornych ksiąg zmarłych, opisów kościołów i parafii sporządzanych przez różnych autorów, akt kapitulnych, pojawiających się pod koniec XVIII wieku schematyzmów diecezjalnych, ale także w aktach o proweniencji świeckiej, jak np. księgach z kancelarii miejskich.
Słowa kluczowe:
prozopografia, duchowieństwo, słudzy kościelni, diecezja włocławskaBibliografia
Chodyński S., Biskupi sufragani włocławscy, Włocławek 1906.
Chodyński S., Konsystorze w diecezji kujawsko-pomorskiej, Włocławek 1914.
Gręźlikowski J., Recepcja reformy trydenckiej w diecezji włocławskiej w świetle ustawodawstwa synodalnego, Włocławek 2000.
Jabłońska A., Funkcje społeczne parafii archidiakonatu gnieźnieńskiego w XVII wieku, Kielce 2013.
Karłowski K., Z dziejów zarządu majątku kościelnego, „Miesięcznik Kościelny. Organ Archidiecezji Gnieźnieńskiej i Poznańskiej”, 51 (1936) s. 209-212, 254-257.
Kloskowski G., Sylwetki cystersów pelplińskich w nekrologach i kronice, „Studia Pelplińskie”, 44 (2011) s. 151-302
Kopiczko A., Duchowieństwo katolickie diecezji warmińskiej l. 1525-1821, cz. 1, Olsztyn 2000.
Kracik J., Potrydencki system rekrutacji duchowieństwa w diecezji krakowskiej XVI-XVIII wieku, „Analecta Cracoviensia” 10 (1978) s. 471-493.
Kracik J., Vix venerabiles. Z dziejów społecznych niższego kleru parafialnego w archidiakonacie krakowskim w XVII-XVIII w., Kraków 1982.
Librowski S., Wizytacje diecezji kujawskiej, cz. 1: wizytacje diecezji kujawskiej i pomorskiej, t. 1: Opracowanie archiwalno-źródłoznawcze, z. 1: Wstęp ogólny, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 8 (1964) s. 5-186,
Librowski S., Wizytacje diecezji włocławskiej, cz. 1: wizytacje diecezji kujawskiej i pomorskiej, t. 1: Opracowanie archiwalno-źródłoznawcze, z. 2: Wizytacje w latach 1123-1421, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 10 (1965) s. 35-206.
Librowski S., Katalog rubrycel i schematyzmów diecezji i zakonów historycznej Polski znajdujących się w księgozbiorze podręcznym Archiwum Diecezjalnego we Włocławku, cz. 1 Rubrycele i schematyzmy diecezjalne, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 25 (1972) s. 39-113.
Litak S., Atlas Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII w., Lublin 2006.
Litak S., Kościół łaciński w Rzeczypospolitej około 1772 r., Lublin 1996.
Litak S., Parafie w okresie od końca XVI do XVIII w., w: Księga Tysiąclecia katolicyzmu w Polsce, red. M. Rechowicz, Lublin 1969, s. 99-110.
Litak S., Parafie w Rzeczypospolitej XVI-XVIII w., Lublin 2004.
Litak S., Struktura i funkcje parafii w Polsce, w: Kościół w Polsce, t. 2, red. J. Kłoczowski, Kraków 1969, s. 261-481.
Litak S., Zagadnienie parafii w XVI-XVIII w., „Znak”, 27 (1965) s. 1528-1562.
Nowicki T., Carbona ecclesiae – przyczynek do badań nad dochodowością kościołów parafialnych w archidiakonacie pomorskim na przykładzie wizytacji biskupa Rybińskiego z 1780-1781 roku, „Studia Pelplińskie”, 42 (2010) s. 249-259.
Nowicki T., Die territoriale Herkunft der katholischen Geistlichkeit im Archidiakonat Pommerellen im 18. Jahrhundert, „Zeitschrift für Ostmitteleuropa-Forschung”, 49 (2000) Hf. 1, s. 19-37.
Nowicki Tomasz, Dos ecclesiae and dos parochii illustrated with an example of the canonical visitation of the parishes in the diocese of Włocławek in the years 1710-1711, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 106 (2016) s. 101-112.
Nowicki T., Ministri ecclesiae. Służba kościelna i witrycy w diecezji włocławskiej w XVIII w., Lublin 2011.
Nowicki T., Plebani archidiakonatu pomorskiego w XVIII w., Lublin 2008.
Nowicki T., Słownik biograficzny rządców parafii archidiakonatu pomorskiego w osiemnastym wieku, Lublin 2004.
Nowicki T., Terminy święceń na przykładzie księgi czynności pontyfikalnych biskupa Wojciecha Bardzińskiego z lat 1709-1723, w: Kapłan, historyk, pedagog. Księga pamiątkowa ks. infułata dra Stanisława Grada z okazji 70-lecia urodzin i 35-lecia pracy dydaktycznej w Wyższym Seminarium Duchownym w Łodzi, red. M. Różański, Łódź 2013, s. 267-278.
Nowicki T., Terminy udzielania święceń kapłańskich w XVIII wieku na przykładzie księgi święceń biskupa Franciszka Kanigowskiego, w: Archiva temporum testes, Źródła historyczne jako podstawa pracy badacza dziejów. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Stanisławowi Olczakowi, red. G. Bujak, T. Nowicki, P. Siwicki, Lublin, 2008, s.-384-393.
Nowicki T., Uposażenie kleru parafialnego w archidiakonacie pomorskim w XVIII wieku, „Roczniki Humanistyczne”, 51 (2003) z. 2, s. 45-99.
Nowicki T., Źródła do badań biograficznych nad osiemnastowiecznym katolickim duchowieństwem parafialnym, „Studia Archiwalne”, 1 (2004) s. 101-107.
Olczak S., Zarządcy parafii diecezji poznańskiej w pierwszej połowie XVII w. (w świetle wizytacji kanonicznych), „Roczniki Humanistyczne”, 30 (1982) z. 2, s. 43-79.
Olczak S., Duchowieństwo parafialne diecezji poznańskiej w końcu XVI i w pierwszej połowie XVII w., Lublin 1990.
Olczak S., Jezuici otrzymujący święcenia z rąk biskupów poznańskich na przełomie XVI/XVII wieku, „Roczniki Humanistyczne”, 31 (1983) z. 2, s. 85-104.
Olczak S., Kościoły parafialne w archidiakonacie włocławskim XVI-XVIII w., Lublin 2004.
Olczak S., Poznańskie księgi święceń jako źródło do badań nad cystersami, w: Historia i kultura cystersów w dawnej Polsce i ich europejskie związki, Poznań 1987, s. 489-498.
Różański M., Duchowieństwo parafialne archidiakonatu uniejowskiego w XVIII w. Studium prozopograficzne, Łódź 2010.
Rybczyński H., Duchowieństwo, stan duchowny, w: Encyklopedia katolicka, t. 4, red. R. Łukaszyk, Lublin 1983, kol. 307-309.
Rybczyński H., Duchowny, w: Encyklopedia katolicka, t. 4, Lublin 1983, red. R. Łukaszyk, kol. 309-311.
Sołtyszewski S., Dochody kościelne pod zarządem witrykusów w polskim ustawodawstwie synodalnym, „Prawo Kanoniczne”, 3 (1960) nr 3-4, s. 312-333.
Sołtyszewski S., Zarząd majątkiem kościelnym w kanonicznym ustawodawstwie powszechnym, „Prawo Kanoniczne”, 3 (1960) nr 3-4, s. 335-346.
Stanke M., Katholische Kirchenbücher in Ost- und Westpreussen (Stand 1999), Bonn 2000.
Szady B., Wizytacje diecezji chełmskiej w XVII wieku, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 82 (2004) s. 269-288.
Szczepaniak J., Duchowieństwo diecezji krakowskiej w XVIII w. Studium prozopograficzne, Kraków 2010.
Walachowicz T., Kumulacja beneficjów, w: Encyklopedia katolicka, t. 10, red. E. Ziemann, Lublin 2004, kol. 224.
Wiśniewski J., Fabrica ecclesiae na terenie oficjalatu pomezańskiego w świetle wizytacji biskupów XVII-XVIII w., cz. 1, „Archiwista Polski”, 12 (2007) nr 2, s. 47-56.
Instytut Historii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II https://orcid.org/0000-0003-1185-9358
