Traces of the activity of Jesuit Publishing Houses in Vilnius and Braniewo at the turn of the 16th and 17th centuries in the Collection of ‘Hosianum’ Library in Olsztyn as an example of integration processes in the Polish-Lithuanian Commonwealth
Abstract
The library of the ‘Hosianum’ Higher Theological Seminary of the Warmia Metropolis in Olsztyn is the ‘descendant’ of the library of the Jesuit College in Braniewo, founded in 1565 by Cardinal Stanisław Hozjusz. It is not surprising that a large number of its historical book collection was printed in Jesuit publishing houses in Vilnius and Braniewo. The article is an attempt to discuss the old prints from the turn of the 16th and 17th centuries, which were produced in those publishing houses and preserved in the collection of the seminary library, as a reflection of the Jesuits’ activity in the context of broader religious, social and cultural processes, considering the books as an element of cultural heritage, but also as a carrier of culture, knowledge and science. The author was prompted to do so by the 450th anniversary of the Lublin Union. Having abandoned his Calvinistic confession, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł, nicknamed ‘the Orphan’, moved his printing workshop from Brest to Vilnius. The printing house was owned by M.K. Radziwiłł, but it operated under the care of the Jesuits and produced almost exclusively books of the Jesuit community. The duke probably handed over the publishing house to the Jesuit college in 1586. The Vilnius printing house is one of the oldest Jesuit workshops in Poland. The most famous authors of printed materials embossed there included: Piotr Skarga, Emanuel Vega, Stanisław Grodzicki and Marcin Śmiglecki. The dissertation of P. Skarga, Pro Sacratissima Eucharistia (1576), launched the operation of the Vilnius publishing house. One of the most interesting and valuable prints from the publishing house in Braniewo is Agenda Parva (1622). The work was intended for numerous Jesuit missions covering not only the Lithuanian province, but also Livonia. It is not only the sole surviving copy in Poland, but also in the world. An interesting and quite rare print from the Braniewo printing house is Hierosolymitana peregrinatio. It is the first Polish printed report from a journey to the Holy Land. It was written by M.K. Radziwill. An example of cooperation between the publishing houses in Braniewo and Vilnius is the so-called Braniewo binding, which was developed in the last quarter of the 16th century. The tools used to produce it were taken over by a bookbinder later operating in Vilnius and associated with the Vilnius academy, and were in use until 1650.
Keywords:
Jesuit College in Braniewo, Braniewo publishing house, Jesuit College in Vilnius, Vilnius Academy, Vilnius publishing house, Library of the ‘Hosianum’ Higher Theological Seminary of the Warmia Metropolis, old printsReferences
Abramowicz L., Cztery wieki drukarstwa w Wilnie. Zarys historyczny (1525-1925), Wilno 1925.
Alexandrowicz S., Treiderowa A., Makowski Tomasz, w: Polski słownik biograficzny, t. 19, red. E. Rostworowski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 248-251.
Bender J., Geschichte des braunsberger Buchhandels und Bücherdrucks in früherer Zeit bis gegen Ende des vorigen Jahrhunderts, nebst bibliographischen Notizen über die in Braunsberg erschienenen Bücher, „Der neuen Perussischen Provinzial-Blätter dritte Folge”, 10 (1865) s. 421-478.
Bibliografia literatury polskiej. Nowy Korbut, t. 2: Piśmiennictwo staropolskie: hasła osobowe A-M, red. R. Pollak, Warszawa 1964.
Bibliografia literatury polskiej. Nowy Korbut, t. 3: Piśmiennictwo staropolskie: hasła osobowe N-Ż, red. R. Pollak, Warszawa 1965.
Bieś A.P., Periodyzacja obecności Towarzystwa Jezusowego na ziemiach polskich. Struktury organizacyjne oraz edukacyjno-oświatowe i pastoralne formy aktywności, „Studia Paedagogica Ignatiana”, 17 (2014) s. 57-87
Borkowska U., Długosz, Dlugossius, Longinus Jan, w: Encyklopedia katolicka, t. 3, red. R. Łukaszyk, Lublin 1989, kol. 1356-1357.
Brückner A., Z polsko-litewskich dziejów wyznaniowych, „Reformacja w Polsce”, 2 (1922).
Butkiewicz M., Radziwiłł Mikołaj Krzysztof, w: Encyklopedia katolicka, t. 16, red. E. Gigilewicz, Lublin 2012, kol. 1132-1133.
Chlebus E., Dawne introligatorstwo warmińskie – stan badań i postulaty badawcze, w: Iubilaeum Warmiae et Bibliothecae. Wybrane zagadnienia dotyczące 550. rocznicy przyłączenia Warmii do Polski i 450. rocznicy istnienia Biblioteki „Hosianum”, red. T. Garwoliński, Olsztyn 2016, s. 84-105.
Chrzanowski T., Działalność artystyczna Tomasza Tretera, Warszawa 1984.
Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, z. 4: Pomorze, oprac. A. Kawecka-Gryczowa, K. Korotajowa, Wrocław-Warszawa-Kraków 1962.
Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, z. 5: Wielkie Księstwo Litewskie, oprac. A. Kawecka-Gryczowa, K Korotajowa, Wojciech Krajewski, Wrocław-Kraków 1959.
Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564-1995, oprac. L. Grzebień, Kraków 2004.
Freymuth O., Agenda Parva Brunsbergae MDCXXII. Handbüchlein für Katholische Geistliche aus Livlands Polenzeit, Tartu 1938.
Fros H., Ignacy Loyola, w: Encyklopedia katolicka, t. 6, red. J. Walkusz, Lublin 1993, k. 1444-1447.
Frost R., Oksfordzka historia unii polsko-litewskiej, t. 1: Powstanie i rozwój 1385-1569, Warszawa 2018.
Gapski H., Stefan Batory, w: Encyklopedia katolicka, t. 18, red. E. Gigilewicz, Lublin 2013, kol. 914-915.
Garwoliński T. (red.), Polonika z XVI wieku w Bibliotece „Hosianum”, w: Iubilaeum Warmiae et Bibliothecae. Wybrane zagadnienia dotyczące 550. rocznicy przyłączenia Warmii do Polski i 450. rocznicy istnienia Biblioteki „Hosianum”, Olsztyn 2016, s. 132-189.
Garwoliński T., Stare druki z kolekcji biskupów warmińskich okresu renesansu, przechowywane w Bibliotece Wyższego Seminarium Duchownego Metropolii Warmińskiej „Hosianum” w Olsztynie (w druku).
Garwoliński T., Ślady artystycznej i pisarskiej działalności ks. Tomasza Tretera w zabytkowym księgozbiorze Biblioteki „Hosianum” w Olsztynie, „Fides. Biuletyn Bibliotek Kościelnych”, 2 (2018) s. 9-37.
Garwoliński T., Wypożyczenie starego druku „Agenda Parva” do Estonii, „Fides. Biuletyn Bibliotek Kościelnych”, 1 (2017) s. 9-22.
Gruchot H., Zur Geschichte der Braunsberger Buchdruckerei, Braunsberg 1890.
Gulbinowicz H., Geneza Konstytucji Hozjańskich Seminarium Duchownego w Braniewie, „Studia Warmińskie”, 5 (1968) s. 43-65.
Horn I., Andrzej Batory, Warszawa 2010.
Jaroszewicz-Pieresławcew Z., Druki braniewskie w zbiorach Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego Metropolii Warmińskiej „Hosianum” w Olsztynie, w: Iubilaeum Warmiae et Bibliothecae. Wybrane zagadnienia dotyczące 550. rocznicy przyłączenia Warmii do Polski i 450. rocznicy istnienia Biblioteki „Hosianum”, red. T. Garwoliński, Olsztyn 2016, s. 192-231.
Jurkowlaniec G., Sprawczość rycin. Rzymska twórczość graficzna Tomasza Tretera i jej europejskie oddziaływanie, Kraków 2017.
Kalinowska J.A., Działalność edukacyjna Stanisława Hozjusza w kontekście katolickiej reformy potrydenckiej, „Forum Teologiczne”, 4 (2003) s. 121-137.
Kalinowska J.A., Stanisław Hozjusz jako humanista (1504-1579). Studium z dziejów kultury renesansowej, Olsztyn 2004.
Kasabuła T., Protasewicz Walerian, w: Encyklopedia katolicka, t. 16, red. E. Gigilewicz, Lublin 2012, k. 520-521.
Keferstein H., Drukarze braniewscy a Korona i biskupstwo, „Studia Warmińskie”, 27 (1990) s. 175-195.
Keferstein H., Książka w Braniewie 1565-1628, Olsztyn 1978, mps, Praca doktorska wykonana pod kierunkiem prof. dr. K. Głombiowskiego w Zakładzie Nauki o Książce Uniwersytetu Gdańskiego, Biblioteka Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, sygn. Rkps 567.
Keferstein H., Wydawnicze związki drukarzy braniewskich z Koroną i biskupstwem (od 1589 do 1773 r.), „Studia Warmińskie”, 27 (1990) s. 175-195.
Kempa T., Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka (1549-1616), wojewoda wileński, Warszawa 2000.
Kiliańczyk-Zięba J., Sygnety drukarskie w Rzeczypospolitej XVI wieku. Źródła ikonograficzne i treści ideowe, Kraków 2015.
Klauza K., Grodzicki Stanisław, w: Encyklopedia katolicka, t. 6, red. J. Walkusz, Lublin 1993, k. 170-171.
Kopiczko A., Batory Andrzej, w: Słownik biograficzny kapituły warmińskiej, red. J. Guzowski, Olsztyn 1996, s. 16-17.
Kopiczko A., Bużeński Stanisław, w: Słownik biograficzny kapituły warmińskiej, red. J. Guzowski, Olsztyn 1996, s. 30-31.
Kopiczko A., Duchowieństwo katolickie diecezji warmińskiej w latach 1525-1821, cz. 2: Słownik, Olsztyn 2000.
Kopiczko A., Kromer Marcin, w: Słownik biograficzny kapituły warmińskiej, red. J Guzowski, Olsztyn 1996, s. 134-135.
Kopiczko A., Montanus Maciej, w: Słownik biograficzny kapituły warmińskiej, red. J. Guzowski, Olsztyn 1996, s. 169-170.
Kopiczko A., Treter Tomasz, w: Słownik biograficzny kapituły warmińskiej, red. J Guzowski, Olsztyn 1996, s. 257.
Korewa J., Z dziejów diecezji warmińskiej w. XVI. Geneza braniewskiego Hozianum. Przyczynek do dziejów zespolenia Warmii z Rzeczpospolitą (1549-1564), Poznań-Warszawa-Lublin 1964.
Korotajowa K., Oficyna braniewska 1589-1773, Olsztyn 1964.
Kosman M., Radziwiłł Jerzy, w: Encyklopedia katolicka, t. 16, red. E. Gigilewicz, k. 1133.
Kosman M., Radziwiłł Mikołaj Krzysztof, zw. Czarnym, w: Encyklopedia katolicka, t. 16, red. E. Gigilewicz, Lublin 2012, k. 1131.
Laucevičius E., XV-XVIII a. knigų įrišimai Lietuvos bibliotekose, Vilnius 1976.
Lichański J.Z., Oprawy książek ze zbiorów Biblioteki Collegium Societatis Iesu w Braniewie. Wstęp do badań, „Rocznik Biblioteki Narodowej”, 37-38 (2006) s. 220-240.
Lulewicz H., Gniewów o unię ciąg dalszy. Stosunki polsko-litewskie w latach 1569-1588, Warszawa 2002.
Misiurek J., Kromer Marcin, w: Encyklopedia katolicka, t. 9, red. A. Szostek, Lublin 2002, k. 1305-1306
Misiurek J., Fałczyk B., Hozjusz Stanisław, w: Encyklopedia katolicka, t. 6, red. J. Walkusz, Lublin 1993, k. 1257-1260.
Monumenta Historiae Warmiensis oder Quellensammlung zur Geschichte Ermlands, Bd. 4, Abt. 3: Bibliotheca Warmiensis, Braunsberg-Leipzig 1872.
Natoński B., Humanizm jezuicki i teologia pozytywno-kontrowersyjna od XVI do XVIII wieku. Nauczanie i piśmiennictwo, Kraków 2003.
Natoński B., Jezuici a Uniwersytet Krakowski w XVI wieku, Kraków 2002.
Natoński B., Początki i rozwój Towarzystwa Jezusowego w Polsce 1564-1580, w: J. Brodrick, Powstanie i rozwój Towarzystwa Jezusowego, t. 1, Kraków 1969.
Natoński B., Szkolnictwo jezuickie w Polsce w dobie kontrreformacji, w: Z dziejów szkolnictwa jezuickiego w Polsce, red. J. Paszenda, Kraków 1994, s. 34-62.
Nowicka-Struska A., Treter Tomasz, w: Encyklopedia katolicka, t. 19, red. E. Gigilewicz, Lublin 2013, k. 1009-1010.
Obłąk J., O początkach Kolegium Jezuickiego i Seminarium Duchownego w Braniewie, „Studia Warmińskie”, 5 (1968) s. 5-41.
Okopień J., Pionierzy czarnej sztuki 1473-1600, Warszawa 2002.
Otto Freymuth, http://ksiaznica.torun.pl/o-nas/jubileusze/jubileusz-85-lecia-wojewodzkiej-biblioteki-publicznej-ksiaznicy-kopernikanskiej/jubileusz-85-leca-gala/otton-freymuth/ (dostęp: 12.04.2019).
Pawlak M., Dzieje fundacji Jana Preucka w XVII-XVIII w., „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Historia”, 20 (1985) s. 51-74.
Piechnik L., Gimnazjum w Braniewie w XVI w. Studium o początkach szkolnictwa jezuickiego w Polsce, „Nasza Przeszłość”, 7 (1958) s. 5-71.
Piechnik L., Jezuickie seminaria diecezjalne w Polsce (1564-1773), w: Z dziejów szkolnictwa jezuickiego w Polsce, red. J. Paszenda, Kraków 1994, s. 75-96.
Piechnik L., Początki Akademii Wileńskiej (1569-1600), „Nasza Przeszłość”, 40 (1973) s. 5-173.
Piechnik L., Początki Akademii Wileńskiej 1570-1599, Rzym 1984.
Piechnik L., Seminarium w Braniewie, w: L. Piechnik, Seminaria diecezjalne w Polsce prowadzone przez jezuitów od XVI do XVIII w., Kraków 2001, s. 20-68.
Piechnik L., Starania biskupów warmińskich i jezuitów polskich o przekształcenie Kolegium w Braniewie na uniwersytet, „Studia Warmińskie”, 5 (1968) s. 67-76.
Piechnik L., Związki kulturalne dawnej Akademii Wileńskiej z Zachodem, w: Z dziejów szkolnictwa jezuickiego w Polsce, red. J. Paszenda, Kraków 1994, s. 115-130.
Rachuba A., Wielkie Księstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach 1569-1763, Warszawa 2002.
Szorc A., Andrzej Batory, w: Poczet biskupów warmińskich, red. S. Achremczyk, Olsztyn 2008, s. 183-192.
Szorc A., Kolegium jezuickie, w: S. Achremczyk, A. Szorc, Braniewo, Olsztyn 1995, s. 163-170.
Szorc A., Kolegium jezuickie w Braniewie i jego księgozbiór 1565-1626, Olsztyn 1998.
Szorc A., Marcin Kromer, w: Poczet biskupów warmińskich, red. S. Achremczyk, Olsztyn 2008, s. 169-182.
Szorc A., Oficyna braniewska, w: S. Achremczyk, A. Szorc, Braniewo, Olsztyn 1995, s. 175-180.
Szorc A., Sługa Boży Stanisław Hozjusz, Olsztyn 2011.
Szorc A., Stanisław Hozjusz, w: Poczet biskupów warmińskich, red. S. Achremczyk, Olsztyn 2008, s. 149-168.
Szorc A., Kopiczko A., Wyższe Seminarium Duchowne „Hosianum”. Zarys dziejów, Olsztyn 1995.
Tazbir J., Skarga Piotr, w: Polski słownik biograficzny, t. 38, z. 1, red. H. Markiewicz, Warszawa-Kraków 1997, s. 35-43.
Topolska M.B., Społeczeństwo i kultura w Wielkim Księstwie Litewskim od XV do XVIII wieku, Poznań-Zielona Góra 2002.
Trypućko J., The catalogue of the book collection of the Jesuit College in Braniewo held in the University Library in Uppsala. Vol. 2: The 16th and 17th century books = Katalog księgozbioru Kolegium Jezuitów w Braniewie zachowanego w Bibliotece Uniwersyteckiej w Uppsali. T. 2: Druki XVI-XVII w., oprac. M. Spandowski, Sławomir Szyller, Uppsala-Warszawa 2007.
Umiński J., Zapomniany rysownik i rytownik polski XVI wieku, ks. Tomasz Treter i jego Theatrum virtutum D. Stanislai Hosii, „Collectanea Theologica”, 13 (1932)., s. 13-59.
Urban W., Akademia Krakowska w dobie reformacji i wczesnej kontrreformacji (1549-1632), w: Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1364-1764, t. 1, red. K. Lepszy, Kraków 1964, s. 253-307.
Wagner A. (red.), Włoskie wpływy w polskim introligatorstwie XV-XVI wieku, w: Tegumentologia polska dzisiaj, Toruń 2015, s. 81-106.
Walczak B., Język litewski w Wielkim Księstwie Litewskim, „Scripta Neophilologica Posnaniensia”, 18 (2018) s. 231-237
Warmiński J., Grzegorz XIII, w: Encyklopedia katolicka, t. 6, red. J. Walkusz, Lublin 1993, k. 341-342.
Weintraub W., Udział Prus Książęcych w Reformacji Polskiej. Przegląd badań, „Reformacja w Polsce”, 61 (1934) s. 38-63.
Wojtkowski J., Katalog druków XVI wieku Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego Metropolii Warmińskiej „Hosianum” w Olsztynie, Lublin 2012.
Wydział Teologii UWM w Olsztynie
dr teologii; dyrektor Biblioteki WSD MW „Hosianum” i Wydziału Teologii UWM w Olsztynie
https://orcid.org/0000-0002-2293-0861
