Ślady działalności oficyn jezuickich w Wilnie i Braniewie na przełomie XVI i XVII wieku w zbiorach Biblioteki „Hosianum” w Olsztynie jako przykład procesów integracyjnych w Rzeczpospolitej Obojga Narodów
Abstrakt
Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego Metropolii Warmińskiej „Hosianum” w Olsztynie jest spadkobierczynią biblioteki Kolegium Jezuickiego w Braniewie, założonego w 1565 roku przez kard. Stanisława Hozjusza. Nie dziwi więc fakt, że duża liczba jej zabytkowego księgozbioru została wydrukowana w oficynach jezuickich w Wilnie i w Braniewie. Artykuł jest próbą omówienia powstałych w nich, a zachowanych w zbiorach książnicy seminaryjnej starych druków z przełomu XVI i XVII wieku jako swoistego zwierciadła działalności jezuitów w kontekście szerszych procesów religijnych, społecznych i kulturowych, biorąc pod uwagę książki jako element dziedzictwa kulturowego, ale także jako nośnik kultury, wiedzy i nauki. Do takiego opracowania skłoniła autora 450. rocznica unii lubelskiej. Mikołaj Krzysztof Radziwiłł, zwany Sierotką, porzuciwszy wyznanie kalwińskie, przeniósł warsztat drukarski z Brześcia do Wilna. Drukarnia była własnością M.K. Radziwiłła, jednak pracowała pod opieką jezuitów i tłoczyła niemal wyłącznie książki środowiska jezuickiego. Książę prawdopodobnie w 1586 roku przekazał oficynę na własność kolegium jezuickiemu. Wileńska drukarnia należy do najstarszych jezuickich warsztatów na terenie Polski. Wśród najbardziej znanych autorów druków tam wytłoczonych należy wymienić: Piotra Skargę, Emanuela Vegę, Stanisława Grodzickiego czy Marcina Śmigleckiego. Rozprawa P. Skargi Pro Sacratissima Eucharistia (1576) zapoczątkowała działalność wileńskiej oficyny. Jednym z najciekawszych i najcenniejszych druków pochodzących z oficyny w Braniewie jest Agenda Parva (1622). Dziełko było przeznaczone dla licznych misji jezuickich obejmujących swoim zasięgiem nie tylko litewską prowincję, lecz także Inflanty. Jest nie tylko jedynym zachowanym egzemplarzem w Polsce, ale i na świecie. Ciekawym i dosyć rzadkim drukiem z braniewskiej drukarni jest Hierosolymitana peregrinatio. Jest to pierwsza polska drukowana relacja z podróży do Ziemi Świętej. Jej autorem jest M.K. Radziwiłł. Przykładem współpracy między oficynami w Braniewie i w Wilnie jest tzw. oprawa braniewska, która pojawiła się w ostatniej ćwierci XVI wieku. Narzędzia wykorzystywane do jej wykonania zostały przejęte przez introligatora działającego później w Wilnie i związanego z tamtejszą akademią, a stosowane były aż do 1650 roku.
Słowa kluczowe:
Kolegium Jezuickie w Braniewie, oficyna braniewska, Kolegium Jezuickie w Wilnie, Akademia Wileńska, oficyna wileńska, Biblioteka WSD MW „Hosianum”, starodrukiBibliografia
Abramowicz L., Cztery wieki drukarstwa w Wilnie. Zarys historyczny (1525-1925), Wilno 1925.
Alexandrowicz S., Treiderowa A., Makowski Tomasz, w: Polski słownik biograficzny, t. 19, red. E. Rostworowski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 248-251.
Bender J., Geschichte des braunsberger Buchhandels und Bücherdrucks in früherer Zeit bis gegen Ende des vorigen Jahrhunderts, nebst bibliographischen Notizen über die in Braunsberg erschienenen Bücher, „Der neuen Perussischen Provinzial-Blätter dritte Folge”, 10 (1865) s. 421-478.
Bibliografia literatury polskiej. Nowy Korbut, t. 2: Piśmiennictwo staropolskie: hasła osobowe A-M, red. R. Pollak, Warszawa 1964.
Bibliografia literatury polskiej. Nowy Korbut, t. 3: Piśmiennictwo staropolskie: hasła osobowe N-Ż, red. R. Pollak, Warszawa 1965.
Bieś A.P., Periodyzacja obecności Towarzystwa Jezusowego na ziemiach polskich. Struktury organizacyjne oraz edukacyjno-oświatowe i pastoralne formy aktywności, „Studia Paedagogica Ignatiana”, 17 (2014) s. 57-87
Borkowska U., Długosz, Dlugossius, Longinus Jan, w: Encyklopedia katolicka, t. 3, red. R. Łukaszyk, Lublin 1989, kol. 1356-1357.
Brückner A., Z polsko-litewskich dziejów wyznaniowych, „Reformacja w Polsce”, 2 (1922).
Butkiewicz M., Radziwiłł Mikołaj Krzysztof, w: Encyklopedia katolicka, t. 16, red. E. Gigilewicz, Lublin 2012, kol. 1132-1133.
Chlebus E., Dawne introligatorstwo warmińskie – stan badań i postulaty badawcze, w: Iubilaeum Warmiae et Bibliothecae. Wybrane zagadnienia dotyczące 550. rocznicy przyłączenia Warmii do Polski i 450. rocznicy istnienia Biblioteki „Hosianum”, red. T. Garwoliński, Olsztyn 2016, s. 84-105.
Chrzanowski T., Działalność artystyczna Tomasza Tretera, Warszawa 1984.
Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, z. 4: Pomorze, oprac. A. Kawecka-Gryczowa, K. Korotajowa, Wrocław-Warszawa-Kraków 1962.
Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, z. 5: Wielkie Księstwo Litewskie, oprac. A. Kawecka-Gryczowa, K Korotajowa, Wojciech Krajewski, Wrocław-Kraków 1959.
Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564-1995, oprac. L. Grzebień, Kraków 2004.
Freymuth O., Agenda Parva Brunsbergae MDCXXII. Handbüchlein für Katholische Geistliche aus Livlands Polenzeit, Tartu 1938.
Fros H., Ignacy Loyola, w: Encyklopedia katolicka, t. 6, red. J. Walkusz, Lublin 1993, k. 1444-1447.
Frost R., Oksfordzka historia unii polsko-litewskiej, t. 1: Powstanie i rozwój 1385-1569, Warszawa 2018.
Gapski H., Stefan Batory, w: Encyklopedia katolicka, t. 18, red. E. Gigilewicz, Lublin 2013, kol. 914-915.
Garwoliński T. (red.), Polonika z XVI wieku w Bibliotece „Hosianum”, w: Iubilaeum Warmiae et Bibliothecae. Wybrane zagadnienia dotyczące 550. rocznicy przyłączenia Warmii do Polski i 450. rocznicy istnienia Biblioteki „Hosianum”, Olsztyn 2016, s. 132-189.
Garwoliński T., Stare druki z kolekcji biskupów warmińskich okresu renesansu, przechowywane w Bibliotece Wyższego Seminarium Duchownego Metropolii Warmińskiej „Hosianum” w Olsztynie (w druku).
Garwoliński T., Ślady artystycznej i pisarskiej działalności ks. Tomasza Tretera w zabytkowym księgozbiorze Biblioteki „Hosianum” w Olsztynie, „Fides. Biuletyn Bibliotek Kościelnych”, 2 (2018) s. 9-37.
Garwoliński T., Wypożyczenie starego druku „Agenda Parva” do Estonii, „Fides. Biuletyn Bibliotek Kościelnych”, 1 (2017) s. 9-22.
Gruchot H., Zur Geschichte der Braunsberger Buchdruckerei, Braunsberg 1890.
Gulbinowicz H., Geneza Konstytucji Hozjańskich Seminarium Duchownego w Braniewie, „Studia Warmińskie”, 5 (1968) s. 43-65.
Horn I., Andrzej Batory, Warszawa 2010.
Jaroszewicz-Pieresławcew Z., Druki braniewskie w zbiorach Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego Metropolii Warmińskiej „Hosianum” w Olsztynie, w: Iubilaeum Warmiae et Bibliothecae. Wybrane zagadnienia dotyczące 550. rocznicy przyłączenia Warmii do Polski i 450. rocznicy istnienia Biblioteki „Hosianum”, red. T. Garwoliński, Olsztyn 2016, s. 192-231.
Jurkowlaniec G., Sprawczość rycin. Rzymska twórczość graficzna Tomasza Tretera i jej europejskie oddziaływanie, Kraków 2017.
Kalinowska J.A., Działalność edukacyjna Stanisława Hozjusza w kontekście katolickiej reformy potrydenckiej, „Forum Teologiczne”, 4 (2003) s. 121-137.
Kalinowska J.A., Stanisław Hozjusz jako humanista (1504-1579). Studium z dziejów kultury renesansowej, Olsztyn 2004.
Kasabuła T., Protasewicz Walerian, w: Encyklopedia katolicka, t. 16, red. E. Gigilewicz, Lublin 2012, k. 520-521.
Keferstein H., Drukarze braniewscy a Korona i biskupstwo, „Studia Warmińskie”, 27 (1990) s. 175-195.
Keferstein H., Książka w Braniewie 1565-1628, Olsztyn 1978, mps, Praca doktorska wykonana pod kierunkiem prof. dr. K. Głombiowskiego w Zakładzie Nauki o Książce Uniwersytetu Gdańskiego, Biblioteka Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, sygn. Rkps 567.
Keferstein H., Wydawnicze związki drukarzy braniewskich z Koroną i biskupstwem (od 1589 do 1773 r.), „Studia Warmińskie”, 27 (1990) s. 175-195.
Kempa T., Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka (1549-1616), wojewoda wileński, Warszawa 2000.
Kiliańczyk-Zięba J., Sygnety drukarskie w Rzeczypospolitej XVI wieku. Źródła ikonograficzne i treści ideowe, Kraków 2015.
Klauza K., Grodzicki Stanisław, w: Encyklopedia katolicka, t. 6, red. J. Walkusz, Lublin 1993, k. 170-171.
Kopiczko A., Batory Andrzej, w: Słownik biograficzny kapituły warmińskiej, red. J. Guzowski, Olsztyn 1996, s. 16-17.
Kopiczko A., Bużeński Stanisław, w: Słownik biograficzny kapituły warmińskiej, red. J. Guzowski, Olsztyn 1996, s. 30-31.
Kopiczko A., Duchowieństwo katolickie diecezji warmińskiej w latach 1525-1821, cz. 2: Słownik, Olsztyn 2000.
Kopiczko A., Kromer Marcin, w: Słownik biograficzny kapituły warmińskiej, red. J Guzowski, Olsztyn 1996, s. 134-135.
Kopiczko A., Montanus Maciej, w: Słownik biograficzny kapituły warmińskiej, red. J. Guzowski, Olsztyn 1996, s. 169-170.
Kopiczko A., Treter Tomasz, w: Słownik biograficzny kapituły warmińskiej, red. J Guzowski, Olsztyn 1996, s. 257.
Korewa J., Z dziejów diecezji warmińskiej w. XVI. Geneza braniewskiego Hozianum. Przyczynek do dziejów zespolenia Warmii z Rzeczpospolitą (1549-1564), Poznań-Warszawa-Lublin 1964.
Korotajowa K., Oficyna braniewska 1589-1773, Olsztyn 1964.
Kosman M., Radziwiłł Jerzy, w: Encyklopedia katolicka, t. 16, red. E. Gigilewicz, k. 1133.
Kosman M., Radziwiłł Mikołaj Krzysztof, zw. Czarnym, w: Encyklopedia katolicka, t. 16, red. E. Gigilewicz, Lublin 2012, k. 1131.
Laucevičius E., XV-XVIII a. knigų įrišimai Lietuvos bibliotekose, Vilnius 1976.
Lichański J.Z., Oprawy książek ze zbiorów Biblioteki Collegium Societatis Iesu w Braniewie. Wstęp do badań, „Rocznik Biblioteki Narodowej”, 37-38 (2006) s. 220-240.
Lulewicz H., Gniewów o unię ciąg dalszy. Stosunki polsko-litewskie w latach 1569-1588, Warszawa 2002.
Misiurek J., Kromer Marcin, w: Encyklopedia katolicka, t. 9, red. A. Szostek, Lublin 2002, k. 1305-1306
Misiurek J., Fałczyk B., Hozjusz Stanisław, w: Encyklopedia katolicka, t. 6, red. J. Walkusz, Lublin 1993, k. 1257-1260.
Monumenta Historiae Warmiensis oder Quellensammlung zur Geschichte Ermlands, Bd. 4, Abt. 3: Bibliotheca Warmiensis, Braunsberg-Leipzig 1872.
Natoński B., Humanizm jezuicki i teologia pozytywno-kontrowersyjna od XVI do XVIII wieku. Nauczanie i piśmiennictwo, Kraków 2003.
Natoński B., Jezuici a Uniwersytet Krakowski w XVI wieku, Kraków 2002.
Natoński B., Początki i rozwój Towarzystwa Jezusowego w Polsce 1564-1580, w: J. Brodrick, Powstanie i rozwój Towarzystwa Jezusowego, t. 1, Kraków 1969.
Natoński B., Szkolnictwo jezuickie w Polsce w dobie kontrreformacji, w: Z dziejów szkolnictwa jezuickiego w Polsce, red. J. Paszenda, Kraków 1994, s. 34-62.
Nowicka-Struska A., Treter Tomasz, w: Encyklopedia katolicka, t. 19, red. E. Gigilewicz, Lublin 2013, k. 1009-1010.
Obłąk J., O początkach Kolegium Jezuickiego i Seminarium Duchownego w Braniewie, „Studia Warmińskie”, 5 (1968) s. 5-41.
Okopień J., Pionierzy czarnej sztuki 1473-1600, Warszawa 2002.
Otto Freymuth, http://ksiaznica.torun.pl/o-nas/jubileusze/jubileusz-85-lecia-wojewodzkiej-biblioteki-publicznej-ksiaznicy-kopernikanskiej/jubileusz-85-leca-gala/otton-freymuth/ (dostęp: 12.04.2019).
Pawlak M., Dzieje fundacji Jana Preucka w XVII-XVIII w., „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Historia”, 20 (1985) s. 51-74.
Piechnik L., Gimnazjum w Braniewie w XVI w. Studium o początkach szkolnictwa jezuickiego w Polsce, „Nasza Przeszłość”, 7 (1958) s. 5-71.
Piechnik L., Jezuickie seminaria diecezjalne w Polsce (1564-1773), w: Z dziejów szkolnictwa jezuickiego w Polsce, red. J. Paszenda, Kraków 1994, s. 75-96.
Piechnik L., Początki Akademii Wileńskiej (1569-1600), „Nasza Przeszłość”, 40 (1973) s. 5-173.
Piechnik L., Początki Akademii Wileńskiej 1570-1599, Rzym 1984.
Piechnik L., Seminarium w Braniewie, w: L. Piechnik, Seminaria diecezjalne w Polsce prowadzone przez jezuitów od XVI do XVIII w., Kraków 2001, s. 20-68.
Piechnik L., Starania biskupów warmińskich i jezuitów polskich o przekształcenie Kolegium w Braniewie na uniwersytet, „Studia Warmińskie”, 5 (1968) s. 67-76.
Piechnik L., Związki kulturalne dawnej Akademii Wileńskiej z Zachodem, w: Z dziejów szkolnictwa jezuickiego w Polsce, red. J. Paszenda, Kraków 1994, s. 115-130.
Rachuba A., Wielkie Księstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach 1569-1763, Warszawa 2002.
Szorc A., Andrzej Batory, w: Poczet biskupów warmińskich, red. S. Achremczyk, Olsztyn 2008, s. 183-192.
Szorc A., Kolegium jezuickie, w: S. Achremczyk, A. Szorc, Braniewo, Olsztyn 1995, s. 163-170.
Szorc A., Kolegium jezuickie w Braniewie i jego księgozbiór 1565-1626, Olsztyn 1998.
Szorc A., Marcin Kromer, w: Poczet biskupów warmińskich, red. S. Achremczyk, Olsztyn 2008, s. 169-182.
Szorc A., Oficyna braniewska, w: S. Achremczyk, A. Szorc, Braniewo, Olsztyn 1995, s. 175-180.
Szorc A., Sługa Boży Stanisław Hozjusz, Olsztyn 2011.
Szorc A., Stanisław Hozjusz, w: Poczet biskupów warmińskich, red. S. Achremczyk, Olsztyn 2008, s. 149-168.
Szorc A., Kopiczko A., Wyższe Seminarium Duchowne „Hosianum”. Zarys dziejów, Olsztyn 1995.
Tazbir J., Skarga Piotr, w: Polski słownik biograficzny, t. 38, z. 1, red. H. Markiewicz, Warszawa-Kraków 1997, s. 35-43.
Topolska M.B., Społeczeństwo i kultura w Wielkim Księstwie Litewskim od XV do XVIII wieku, Poznań-Zielona Góra 2002.
Trypućko J., The catalogue of the book collection of the Jesuit College in Braniewo held in the University Library in Uppsala. Vol. 2: The 16th and 17th century books = Katalog księgozbioru Kolegium Jezuitów w Braniewie zachowanego w Bibliotece Uniwersyteckiej w Uppsali. T. 2: Druki XVI-XVII w., oprac. M. Spandowski, Sławomir Szyller, Uppsala-Warszawa 2007.
Umiński J., Zapomniany rysownik i rytownik polski XVI wieku, ks. Tomasz Treter i jego Theatrum virtutum D. Stanislai Hosii, „Collectanea Theologica”, 13 (1932)., s. 13-59.
Urban W., Akademia Krakowska w dobie reformacji i wczesnej kontrreformacji (1549-1632), w: Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1364-1764, t. 1, red. K. Lepszy, Kraków 1964, s. 253-307.
Wagner A. (red.), Włoskie wpływy w polskim introligatorstwie XV-XVI wieku, w: Tegumentologia polska dzisiaj, Toruń 2015, s. 81-106.
Walczak B., Język litewski w Wielkim Księstwie Litewskim, „Scripta Neophilologica Posnaniensia”, 18 (2018) s. 231-237
Warmiński J., Grzegorz XIII, w: Encyklopedia katolicka, t. 6, red. J. Walkusz, Lublin 1993, k. 341-342.
Weintraub W., Udział Prus Książęcych w Reformacji Polskiej. Przegląd badań, „Reformacja w Polsce”, 61 (1934) s. 38-63.
Wojtkowski J., Katalog druków XVI wieku Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego Metropolii Warmińskiej „Hosianum” w Olsztynie, Lublin 2012.
Wydział Teologii UWM w Olsztynie
dr teologii; dyrektor Biblioteki WSD MW „Hosianum” i Wydziału Teologii UWM w Olsztynie
https://orcid.org/0000-0002-2293-0861
