Parishes in the Geographic and Statistical Description of the Parishes of the Kingdom of Poland by Karol Perthées and Visitations of the Catholic Church
Arkadiusz Borek
The Tadeusz Manteuffel Institute of History Polish Academy of Sciences , Polandhttps://orcid.org/0000-0001-7706-860X
Abstract
The article aims to assess the value of Karol Perthées’ Geographical and Statistical Description of the Parishes of the Kingdom of Poland from the end of the 18th century, in comparison with visitations of the Catholic Church from the same period, for reconstructing the settlement network and parish boundaries. At the outset, the characteristics of the two sources are presented, i.e., their similarities and differences. The actual analysis was based on a comparison of information from five selected deaneries from different dioceses in the Western Crown. Using a quantitative method, the difference in the representation of the settlement network in the sources studied was characterized, and a qualitative method (case study analysis) was used to discuss the problems of determining parish affiliation. The obtained conclusions indicate that compared to the visitations, Geographical and Statistical Description of the Parishes of the Kingdom of Poland is a source richer in information about the settlement network, and at the same time a reliable basis for the reconstruction of parish boundaries.
Keywords:
visitations, eighteenth century, parishes, source studies, Karol PerthéesSupporting Agencies:
National Programme for the Development of the HumanitiesReferences
Źródła
Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie, Archiwum Konsystorza Generalnego w Gnieźnie (AAG)
sygn. A.Cons. E 23, Wizytacja Józefa Dorpowskiego dekanatów: gnieźnieńskiego św. Piotra i Pawła, łekneńskiego, rogowskiego, konińskiego i sompoleńskiego, s. 1-208.
Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu (AAPoz)
sygn. AV 31, Wizytacja archidiakonatu poznańskiego przez Franciszka Rydzyńskiego.
sygn. AV 34, Wizytacja archidiakonatu pszczewskiego (dekanaty: Zbąszyń, Grodzisk, Lwówek) przez Kajetana Gliszczyńskiego i Stanisława Serokomlę Karońskiego, kanoników poznańskich.
sygn. El. 9 i 10, [Spis beneficjów z 1785 r.].
Archiwum Diecezjalne w Płocku
sygn. A.V. nr 308, Dek. Bielsk, Gostynin, Płock, Raciąż, Sierpc 1782.
Archiwum Diecezjalne we Włocławku (ADWł)
sygn. 0241, Wizytacja dekanatów: służewskiego i nieszawskiego z 1779 r.
sygn. 0255, Wizytacja dziekańska dekanatu brzeskiego z 1786 r.
Archiwum Diecezjalne w Łowiczu [bez sygnatury], Regestr Dyecezyów.
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie (AKMK)
sygn. AV 54, Akta wizyty pod rządem dyecezyą Jaśnie Oświeconego Michała Jerzego Ciołka Xiążęcia Poniatowskiego… dekanatów: proszowickiego, xiążnickiego i andrzejowskiego… w roku 1783 odprawionen wypisane, s. 1-231.
Biblioteka Ukraińskiej Akademii Nauk im. Władimira Wernadskiego sygn. I 5975, Geograficzno-statystyczne opisanie parafiów Królestwa Polskiego, t. 1-12.
Dokument do historii słownika geograficznego w Polsce (Instrukcja biskupa krakowskiego, X. J. Poniatowskiego, w sprawie opisów parafij z 1783 r.), „Polski Przegląd Kartograficzny”, 5 (1932) s. 208-213.
Kościół i społeczeństwo Małopolski w II połowie XVIII wieku. Materiały źródłowe, t. 1, Ludność i organizacja diecezji krakowskiej, wyd. B. Szady, Lublin 2010.
„Regestr Diecezjów” Franciszka Czaykowskiego, czyli właściciele ziemscy w Koronie 1783-1784, wyd. S. Górzyński, K. Chłapowski, Warszawa 2006.
Rozrządzenia y pisma pasterskie za rządów [...] Michała Jerzego Poniatowskiego biskupa płockiego etc.etc. do dyecezyi płockiey wydane. Dla wygody teyże dyecezyi zebrane, i do druku podane, Warszawa 1785, https://pbc.biaman.pl/dlibra/show-content/publication/edition/2603?id=2603 (dostęp: 30.06.2023).
Teki Dworzaczka. Materiały historyczno-genealogiczne do dziejów szlachty wielkopolskiej XV-XX wieku, www.teki.bkpan.poznan.pl (dostęp: 30.06.2023).
Opracowania
Borek Arkadiusz, Granice jednostek administracji kościelnej, w: Kujawy i ziemia dobrzyńska w drugiej połowie XVI wieku, red. W. Duży, A. Borek, M. Słomski, Warszawa 2021, s. 49-70, https://rcin.org.pl/dlibra/publication/269195/edition/233523 (dostęp: 30.06.2023).
Borek Arkadiusz, Granice jednostek administracji kościelnej. A. Diecezja gnieźnieńska i włocławska, w: Wielkopolska w drugiej połowie XVI wieku, red. K. Chłapowski, M. Słoń, Warszawa 2017, s. 65-91, https://rcin.org.pl/dlibra/publication/134206/edition/108629 (dostęp: 30.06.2023).
Borek Arkadiusz, Struktury kościelne zachodniej Korony po pierwszym rozbiorze w świetle Szkiców Karola Perthéesa, „Roczniki Humanistyczne”, 70 (2022) nr 2, s. 101-115, https://ojs.tnkul.pl/index.php/rh/article/view/17358/16242 (dostęp: 30.06.2023). (Crossref)
Borek Arkadiusz, Źródła pisane, w: Kujawy i ziemia dobrzyńska w drugiej połowie XVI wieku, red. W. Duży, A. Borek, M. Słomski, Warszawa 2021, s. 13-18, https://rcin.org.pl/dlibra/publication/269195/edition/233523 (dostęp: 30.06.2023).
Buczek Karol, Czajkowski (Czaykowski) Franciszek Salezy, w: Polski słownik biograficzny, t. 4, red. W. Konopczyński, Kraków 1938, s. 152-153, http://rcin.org.pl/dlibra/publication/edition/2209 (dostęp: 30.06.2023).
Buczek Karol, Kartograf króla Stanisława Augusta życie i dzieła, w: Karol Perthées (1739-1815) fizjograf pierwszej Rzeczypospolitej. Życie oraz działalność kartograficzna i entomologiczna, red. J. Pawłowski, Warszawa 2003, s. 21-134.
Chodyła Zbigniew, Pochodzenie, nazwiska, wyznanie i narodowość mieszkańców osad olęderskich założonych w latach 1700-ok. 1783 na obszarze dzisiejszego powiatu nowotomyskiego, „Przegląd Nowotomyski”, 18 (2011) nr 2, s. 3-22.
Hamryszczak Artur, Canonical visitations as a historical source, „Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne”, 105 (2016) s. 53-62, https://czasopisma.kul.pl/abmk/article/view/12062/10531 (dostęp: 30.06.2023). (Crossref)
Jodczyk Krzysztof, Wizytacja generalna z 1782-1783 roku i opisy parafii z 1784 roku – jako źródła do badań nad osadnictwem na terenie dekanatu brasławskiego diecezji wileńskiej, „Studia Podlaskie”, 20 (2012) s. 129-153, https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/388/1/Studia_Podlaskie_20_Jodczyk.pdf (dostęp: 30.06.2023). (Crossref)
Królik Tomasz, Ocena wiarygodności części tzw. szkiców parafialnych Karola Perthéesa na przykładzie sieci osadniczej powiatu gostyńskiego, „Studia Geohistorica”, 10 (2023) s. 53-73, https://apcz.umk.pl/AZMDDP/article/view/42959 (dostęp: 30.06.2023). (Crossref)
Litak Stanisław, Akta wizytacji generalnej diecezji inflanckiej i kurlandzkiej czyli piltyńskiej z 1761 roku, Toruń 1998.
Litak Stanisław, Akta wizytacyjne parafii z XVI-XVIII wieku jako źródło historyczne, „Zeszyty Naukowe KUL”, 5 (1962) nr 3, s. 41-58.
Pawłowski Jerzy, Suplement do biografii Karola Perthéesa, w: Karol Perthées (1739- 1815) fizjograf pierwszej Rzeczypospolitej. Życie oraz działalność kartograficzna i entomologiczna, red. J. Pawłowski, Warszawa 2003, s. 135-163.
Rutkiewicz Małgorzata, Sposoby tworzenia wielkopolskich nazw osad olęderskich, w: Toponimia i oronimia, red. A. Cieślikowa, B. Czopek-Kopciuch, Kraków 2001, s. 155- 168.
Szady Bogumił, Działalność Michała Jerzego Poniatowskiego na rzecz rozwoju kartografii polskiej, w: Kamienie milowe w kartografii, red. J. Ostrowski, P.E. Weszpiński, Warszawa 2013, s. 183-192.
Szady Bogumił, Granice jednostek administracji kościelnej. B. Diecezja poznańska i wrocławska, w: Wielkopolska w drugiej połowie XVI wieku, red. K. Chłapowski, M. Słoń, Warszawa 2017, s. 92-121, https://rcin.org.pl/dlibra/publication/134206/edition/108629 (dostęp: 30.06.2023).
Szady Bogumił, Panecki Tomasz, Source-driven data model for geohistorical records’ editing: a case study of the works of Karol Perthées, „Miscellanea Geographica”, 26 (2022) nr 1, s. 52-62, https://www.sciendo.com/article/10.2478/mgrsd-2020-0070 (dostęp: 30.06.2023). (Crossref)
Szymański Józef, Z dziejów wizytacji archidiakońskich. Czynności i dokumenty wizytacyjne archidiakonów wojnickich, „Roczniki Humanistyczne”, 8 (1959) nr 2, s. 273-294.
Trzy Górki w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 12, red. B. Chlebowski, Warszawa 1892, s. 581, https://atlas1918.ihpan.edu.pl (dostęp: 30.06.2023).
Wernerowa Wiesława, Ocena „ankiet parafialnych” jako źródła wiedzy Karola Perthéesa o fizjografii Rzeczpospolitej przedrozbiorowej, w: Karol Perthées (1739-1815) fizjograf pierwszej Rzeczypospolitej. Życie oraz działalność kartograficzna i entomologiczna, red. J. Pawłowski, Warszawa 2003, s. 165-192.
Wernerowa Wiesława, Ze studiów nad opisami parafii diecezji wileńskiej z 1784 r. w relacji ze szkicami K. de Perthéesa, w: Dwudziestolecie Zespołu Historii Kartografii przy Instytucie Historii Nauki PAN, red. J. Ostrowski, W. Wernerowa, Warszawa 1995, s. 125-140.
Wyderkowa Teresa, Ludność Pragi w drugiej połowie XVIII w. (Liczebność, struktura demograficzna i zawodowa), w: Warszawa XVIII wieku, Warszawa 1972, s. 149-190.
The Tadeusz Manteuffel Institute of History Polish Academy of Sciences https://orcid.org/0000-0001-7706-860X
License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
