Parafie w Geograficzno-statystycznym opisaniu parafiów Królestwa Polskiego Karola Perthéesa i wizytacjach Kościoła katolickiego
Arkadiusz Borek
Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk , Polskahttps://orcid.org/0000-0001-7706-860X
Abstrakt
Artykuł ma na celu ocenę wartości Geograficzno-statystycznego opisania parafiów Królestwa Polskiego Karola Perthéesa z końca XVIII wieku, w zestawieniu z wizytacjami Kościoła katolickiego z tego samego okresu, do rekonstrukcji sieci osadniczej i granic parafialnych. Na wstępie przedstawiona została charakterystyka obu źródeł – ich podobieństwa i różnice. Właściwą analizę oparto na porównaniu informacji z pięciu wybranych dekanatów z różnych diecezji zachodniej Korony. Przy użyciu metody ilościowej scharakteryzowano różnicę w przedstawieniu sieci osadniczej w badanych źródłach, a metodę jakościową (analiza konkretnych przypadków) zastosowano do omówienia problemów związanych z określaniem przynależności parafialnej. Otrzymane wnioski wskazują, że w porównaniu do wizytacji Geograficzno-statystyczne opisanie parafiów Królestwa Polskiego jest źródłem bogatszym w informacje o sieci osadniczej, a przy tym wiarygodną podstawą do rekonstrukcji granic parafialnych.
Słowa kluczowe:
wizytacje, XVIII wiek, parafie, źródłoznawstwo, Karol PerthéesInstytucje wspierające:
Narodowy Program Rozwoju HumanistykiBibliografia
Źródła
Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie, Archiwum Konsystorza Generalnego w Gnieźnie (AAG)
sygn. A.Cons. E 23, Wizytacja Józefa Dorpowskiego dekanatów: gnieźnieńskiego św. Piotra i Pawła, łekneńskiego, rogowskiego, konińskiego i sompoleńskiego, s. 1-208.
Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu (AAPoz)
sygn. AV 31, Wizytacja archidiakonatu poznańskiego przez Franciszka Rydzyńskiego.
sygn. AV 34, Wizytacja archidiakonatu pszczewskiego (dekanaty: Zbąszyń, Grodzisk, Lwówek) przez Kajetana Gliszczyńskiego i Stanisława Serokomlę Karońskiego, kanoników poznańskich.
sygn. El. 9 i 10, [Spis beneficjów z 1785 r.].
Archiwum Diecezjalne w Płocku
sygn. A.V. nr 308, Dek. Bielsk, Gostynin, Płock, Raciąż, Sierpc 1782.
Archiwum Diecezjalne we Włocławku (ADWł)
sygn. 0241, Wizytacja dekanatów: służewskiego i nieszawskiego z 1779 r.
sygn. 0255, Wizytacja dziekańska dekanatu brzeskiego z 1786 r.
Archiwum Diecezjalne w Łowiczu [bez sygnatury], Regestr Dyecezyów.
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie (AKMK)
sygn. AV 54, Akta wizyty pod rządem dyecezyą Jaśnie Oświeconego Michała Jerzego Ciołka Xiążęcia Poniatowskiego… dekanatów: proszowickiego, xiążnickiego i andrzejowskiego… w roku 1783 odprawionen wypisane, s. 1-231.
Biblioteka Ukraińskiej Akademii Nauk im. Władimira Wernadskiego sygn. I 5975, Geograficzno-statystyczne opisanie parafiów Królestwa Polskiego, t. 1-12.
Dokument do historii słownika geograficznego w Polsce (Instrukcja biskupa krakowskiego, X. J. Poniatowskiego, w sprawie opisów parafij z 1783 r.), „Polski Przegląd Kartograficzny”, 5 (1932) s. 208-213.
Kościół i społeczeństwo Małopolski w II połowie XVIII wieku. Materiały źródłowe, t. 1, Ludność i organizacja diecezji krakowskiej, wyd. B. Szady, Lublin 2010.
„Regestr Diecezjów” Franciszka Czaykowskiego, czyli właściciele ziemscy w Koronie 1783-1784, wyd. S. Górzyński, K. Chłapowski, Warszawa 2006.
Rozrządzenia y pisma pasterskie za rządów [...] Michała Jerzego Poniatowskiego biskupa płockiego etc.etc. do dyecezyi płockiey wydane. Dla wygody teyże dyecezyi zebrane, i do druku podane, Warszawa 1785, https://pbc.biaman.pl/dlibra/show-content/publication/edition/2603?id=2603 (dostęp: 30.06.2023).
Teki Dworzaczka. Materiały historyczno-genealogiczne do dziejów szlachty wielkopolskiej XV-XX wieku, www.teki.bkpan.poznan.pl (dostęp: 30.06.2023).
Opracowania
Borek Arkadiusz, Granice jednostek administracji kościelnej, w: Kujawy i ziemia dobrzyńska w drugiej połowie XVI wieku, red. W. Duży, A. Borek, M. Słomski, Warszawa 2021, s. 49-70, https://rcin.org.pl/dlibra/publication/269195/edition/233523 (dostęp: 30.06.2023).
Borek Arkadiusz, Granice jednostek administracji kościelnej. A. Diecezja gnieźnieńska i włocławska, w: Wielkopolska w drugiej połowie XVI wieku, red. K. Chłapowski, M. Słoń, Warszawa 2017, s. 65-91, https://rcin.org.pl/dlibra/publication/134206/edition/108629 (dostęp: 30.06.2023).
Borek Arkadiusz, Struktury kościelne zachodniej Korony po pierwszym rozbiorze w świetle Szkiców Karola Perthéesa, „Roczniki Humanistyczne”, 70 (2022) nr 2, s. 101-115, https://ojs.tnkul.pl/index.php/rh/article/view/17358/16242 (dostęp: 30.06.2023). (Crossref)
Borek Arkadiusz, Źródła pisane, w: Kujawy i ziemia dobrzyńska w drugiej połowie XVI wieku, red. W. Duży, A. Borek, M. Słomski, Warszawa 2021, s. 13-18, https://rcin.org.pl/dlibra/publication/269195/edition/233523 (dostęp: 30.06.2023).
Buczek Karol, Czajkowski (Czaykowski) Franciszek Salezy, w: Polski słownik biograficzny, t. 4, red. W. Konopczyński, Kraków 1938, s. 152-153, http://rcin.org.pl/dlibra/publication/edition/2209 (dostęp: 30.06.2023).
Buczek Karol, Kartograf króla Stanisława Augusta życie i dzieła, w: Karol Perthées (1739-1815) fizjograf pierwszej Rzeczypospolitej. Życie oraz działalność kartograficzna i entomologiczna, red. J. Pawłowski, Warszawa 2003, s. 21-134.
Chodyła Zbigniew, Pochodzenie, nazwiska, wyznanie i narodowość mieszkańców osad olęderskich założonych w latach 1700-ok. 1783 na obszarze dzisiejszego powiatu nowotomyskiego, „Przegląd Nowotomyski”, 18 (2011) nr 2, s. 3-22.
Hamryszczak Artur, Canonical visitations as a historical source, „Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne”, 105 (2016) s. 53-62, https://czasopisma.kul.pl/abmk/article/view/12062/10531 (dostęp: 30.06.2023). (Crossref)
Jodczyk Krzysztof, Wizytacja generalna z 1782-1783 roku i opisy parafii z 1784 roku – jako źródła do badań nad osadnictwem na terenie dekanatu brasławskiego diecezji wileńskiej, „Studia Podlaskie”, 20 (2012) s. 129-153, https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/388/1/Studia_Podlaskie_20_Jodczyk.pdf (dostęp: 30.06.2023). (Crossref)
Królik Tomasz, Ocena wiarygodności części tzw. szkiców parafialnych Karola Perthéesa na przykładzie sieci osadniczej powiatu gostyńskiego, „Studia Geohistorica”, 10 (2023) s. 53-73, https://apcz.umk.pl/AZMDDP/article/view/42959 (dostęp: 30.06.2023). (Crossref)
Litak Stanisław, Akta wizytacji generalnej diecezji inflanckiej i kurlandzkiej czyli piltyńskiej z 1761 roku, Toruń 1998.
Litak Stanisław, Akta wizytacyjne parafii z XVI-XVIII wieku jako źródło historyczne, „Zeszyty Naukowe KUL”, 5 (1962) nr 3, s. 41-58.
Pawłowski Jerzy, Suplement do biografii Karola Perthéesa, w: Karol Perthées (1739- 1815) fizjograf pierwszej Rzeczypospolitej. Życie oraz działalność kartograficzna i entomologiczna, red. J. Pawłowski, Warszawa 2003, s. 135-163.
Rutkiewicz Małgorzata, Sposoby tworzenia wielkopolskich nazw osad olęderskich, w: Toponimia i oronimia, red. A. Cieślikowa, B. Czopek-Kopciuch, Kraków 2001, s. 155- 168.
Szady Bogumił, Działalność Michała Jerzego Poniatowskiego na rzecz rozwoju kartografii polskiej, w: Kamienie milowe w kartografii, red. J. Ostrowski, P.E. Weszpiński, Warszawa 2013, s. 183-192.
Szady Bogumił, Granice jednostek administracji kościelnej. B. Diecezja poznańska i wrocławska, w: Wielkopolska w drugiej połowie XVI wieku, red. K. Chłapowski, M. Słoń, Warszawa 2017, s. 92-121, https://rcin.org.pl/dlibra/publication/134206/edition/108629 (dostęp: 30.06.2023).
Szady Bogumił, Panecki Tomasz, Source-driven data model for geohistorical records’ editing: a case study of the works of Karol Perthées, „Miscellanea Geographica”, 26 (2022) nr 1, s. 52-62, https://www.sciendo.com/article/10.2478/mgrsd-2020-0070 (dostęp: 30.06.2023). (Crossref)
Szymański Józef, Z dziejów wizytacji archidiakońskich. Czynności i dokumenty wizytacyjne archidiakonów wojnickich, „Roczniki Humanistyczne”, 8 (1959) nr 2, s. 273-294.
Trzy Górki w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 12, red. B. Chlebowski, Warszawa 1892, s. 581, https://atlas1918.ihpan.edu.pl (dostęp: 30.06.2023).
Wernerowa Wiesława, Ocena „ankiet parafialnych” jako źródła wiedzy Karola Perthéesa o fizjografii Rzeczpospolitej przedrozbiorowej, w: Karol Perthées (1739-1815) fizjograf pierwszej Rzeczypospolitej. Życie oraz działalność kartograficzna i entomologiczna, red. J. Pawłowski, Warszawa 2003, s. 165-192.
Wernerowa Wiesława, Ze studiów nad opisami parafii diecezji wileńskiej z 1784 r. w relacji ze szkicami K. de Perthéesa, w: Dwudziestolecie Zespołu Historii Kartografii przy Instytucie Historii Nauki PAN, red. J. Ostrowski, W. Wernerowa, Warszawa 1995, s. 125-140.
Wyderkowa Teresa, Ludność Pragi w drugiej połowie XVIII w. (Liczebność, struktura demograficzna i zawodowa), w: Warszawa XVIII wieku, Warszawa 1972, s. 149-190.
Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk https://orcid.org/0000-0001-7706-860X
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
