Medieval wall painting on the eastern wall of the presbytery of St James Church in Toruń. A transmedia image culture?
Anna Błażejewska
Katedra Historii Sztuki i Kultury, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu , Polandhttps://orcid.org/0000-0003-2786-897X
Elżbieta Pilecka
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu , Polandhttps://orcid.org/0000-0002-8144-7116
Abstract
Recent conservation works in the presbytery of St James’s Church in Toruń revealed several details of a previously poorly readable painting from the third quarter of the 14th century. These details shed interesting light on its iconography and on the complex media character. Upon close observation of a freshly cleaned representation of angels adoring (and supporting) the hitherto diffi cult to defi ne quadrilateral shape crowned with a small gable, high on the eastern wall of the presbytery, identifi ed by default as Veraicon, it turned out that there was most probably a small panel painting inserted into the quadrilateral fi eld. This is evidenced by: a few centimetres long ‘gooseneck’ made with plaster – located in the lower part of the canopy-shaped architectural framing, finished with a black contour, no traces of plaster (only an unusual, thin layer of red polychrome staining within the framing). Due to the fact that this alleged painting has not survived, the assumption that it depicted Veraicon, captured by an architectural ciborium, perhaps imitating the Roman way of presenting the cloth relic, is based on the popularity of representations of this iconographic type, located in the context of the altar and on the base of the existing painting context (the immediate vicinity on the vaulting also includes images of adoring angels with the tersanctus inscription). Considering the great popularity of this type of representation in the late Middle Ages, not only in monumental painting, the Toruń example seems exceptional because of its transmediality: the whole is heterogeneous; a copy of the painting-relic appears in a new context and role, also changing the character of the painting. The source of such a concept was probably the extraordinary diversity (including media diversity) of the created copies of the Roman image. A similarity to this type of complex pictorial structure, in terms of media, can be found in illuminated manuscripts to which the images of the Holy Face made on leather, sometimes brought from Rome, were pasted. The Toruń image could also have been of Roman origin; 14th century was a period of signifi cant intensification of the cult of the Holy Face in Rome itself and beyond, if only thanks to numerous pilgrimages. It should be noted that the functioning of the Veraicon, here painted on wood, is only a hypothesis, although we consider it highly probable. There is also another, less probable possibility that the mentioned gooseneck/shelf was created without any connection with the painting. In that case, it would be possible that the object of adoration was the Ark of the Covenant placed under the canopy or only a place ‘waiting for’ the Ark to appear in the ‘temple of God’ on the day of Judgement (Revelation 11:19).
Keywords:
Church of St James, Veraicon, Holy Face, Toruń, Middle AgesReferences
Belting H., Obraz i jego media. Próba antropologiczna, „Artium Quaestiones”, 9 (2000) s. 295-322.
Belting H., Obraz i kult. Historia obrazu przed epoką sztuki, Gdańsk 2010.
Biblia – to jest Księgi Starego i Nowego Testamentu, przełożone przez ks. J. Wujka (przedruk), Warszawa 1950.
Braune H., Wiese E., Schlesische Malerei und Plastik des Mittelalters: kritischer Katalog der Ausstellung in Breslau 1926, Leipzig 1929.
Bredekamp H., Media obrazowe, „Artium Quaestiones”, 15 (2004) s. 209-231.
Brutzer G., Mittelalterliche Malerei im Ordenslande Preussen, Teil I: Westpreussen, Danzig 1936.
Cenne odkrycia w presbiterjum kościoła św. Jakóba w Toruniu, „Słowo Pomorskie”, nr 267 (19 XI 1933), s. 12.
Chmarzyński G., Sztuka pomorska w: Słownik Geografi czny Państwa Polskiego i Ziem historycznie z Polską związanych, red. S. Arnold, t. 1, z. 4: Pomorze Polskie, Pomorze Zachodnie, Prusy Wschodnie, Warszawa 1937, szp. 353-399.
Dalbor W., Średniowieczne malowidła w kościele św. Jakuba w Toruniu, „Teka Pomorska”, R. 1-2 (1936-37) nr 3-4, s. 8-11.
Didi-Huberman G., Przed obrazem. Pytanie o cele historii sztuki, Gdańsk 2011.
Dijk A. van, The Veronica, the Vultus Christi and the veneration of icons in medieval Rome, w: Old Saint Peter’s, Rome, eds. R. McKitterick, J. Osborne, C. Richardson, Cambridge 2013, s. 229-256 (dostęp: 10.08.2019).
Dobschütz E. von, Chritusbilder. Untersuchungen zur christlichen Legende, Leipzig 1899.
Domasłowski J., Polska północno-wschodnia, w: Materiały do katalogu gotyckich malowideł ściennych w Polsce, t. 3, red. A. Karłowska-Kamzowa, Poznań 1981, s. 41-62.
Domasłowski J., Kościół parafi alny Nowego Miasta p.w. św. Jakuba, w: Malarstwo gotyckie w Polsce, t. 2: Katalog zabytków, red. A.S. Labuda, K. Secomska, Warszawa 2004, s. 101-102.
Egger Ch., Papst Innozenz III. und die Veronica. Geschichte, Theologie, Liturgie und Seelsorge, w: The Holy Face and the Paradox of Representation. Papers from a Colloquium held at the Bibliotheca Hertziana, Rome and the Villa Spelman, Florence 1996, ed. H.G. Kessler, G. Wolff, Bologna 1998 (Villa Spelman Colloquia, vol. 6), s. 181-203.
Hamburger J.F., Art and Female Spirituality in Late Medieval Germany, New York 1998.
Jurkowlaniec G., Epoka nowożytna wobec średniowiecza. Pamiątki przeszłości, cudowne wizerunki, dzieła sztuki, Wrocław 2008.
Jurkowlaniec G., Wątki treściowe dekoracji pelplińskiego graduału L.13, „Biuletyn Historii Sztuki”, 60 (1998) nr 3-4, s. 353-380.
Kapustka M., Das berührte Bild? Eine unbekannte Vera Ikon-Tafel aus dem 15.Jahrhundert und die Fragen zur Funktion von Tuchdarstellungen, w: Grenzen überwindend. Festschrift für Adam S. Labuda zum 60.Geburtstag, Hrsg. K. Bernhardt, P. Piotrowski, Berlin 2006, s. 1-12.
Kapustka M., Figura i hostia. O obrazowym przywoływaniu obecności w późnym średniowieczu, Wrocław 2008.
Kessler H.L., Wolf Gerhard (eds.), The Holy Face and the Paradox of Representation. Papers from a Colloquium hel dat the Bibliotheca Hertziana, Rome and the Villa Spelman, Florence 1996, Bologna 1998.
Kiening Ch., Einleitung, w: Medialität des Heils im späten Mittelalter, Hrsg. C. Dauven-van Knippenberg u.a., Zürich 2009, s. 7-20.
Kluszczyński R.W. (red.), Transmedializm. O twórczości Ryszarda Waśki, w: Obrazy na wolności. Studia z historii sztuk medialnych w Polsce, Warszawa 1998, s. 87-97.
Knapiński R. (red.), Kult św. Jakuba Większego Apostoła w Europie Środkowo-Wschodniej, Lublin 2002.
Knothe Z., Kościół św. Jakuba, w: Kościół i parafi a świętego Jakuba w Toruniu. Z okazji 25-letniego jubileuszu kapłaństwa Ks. L. Kozłowskiego, dodatek do: „Wiadomości Kościelne”, Toruń 1938, s. 19-33.
Konieczny A., Dzieje budowy kościoła św. Jakuba w Toruniu w XIV wieku w świetle analizy architektonicznej, „Biuletyn Historii Sztuki”, 74 (2012) nr 1, s. 5-32.
Krantz-Domasłowska L., Domasłowski J., Wyposażenie wnętrz, w: Kościół św. Jakuba w Toruniu, seria: „Zabytki Polski Północnej”, nr 11, Toruń 2001, s. 72.
Kuthan J., Royt J., Karel IV, Císařa česky král – vízíonář a zakladatel, Praha 2016.
Kwapis O., Do Rzymu! Sztuka i wielkie jubileusze (1300-1575), Warszawa 2014.
Labuda A.S., Wrocławski ołtarz św. Barbary i jego twórcy. Studium o malarstwie śląskim
połowy XV wieku, Poznań 1984.
Lexikon der christlichen Ikonographie, Hrsg. E. Kirschbaum u.a., Allgemeine Ikonographie, Bd 1, Rom 1968, h. Bundeslade, Sp. 341-343.
Malowidła ścienne w kościele św. Jakuba w Toruniu, dokumentacja historyczna, oprac. M. Michnowska, mpis, Toruń 1962, Archiwum Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu, sygn. 208.
McNamee M.B., Vested Angels: Eucharistic Allusions in Early Netherlandish Paintings, Leuven 1998.
Manikowska H., Jerozolima, Rzym, Compostela. Wielkie pielgrzymowanie u schyłku średniowiecza, Wrocław 2008.
Mańkowski A., Pielgrzymki Pomorzan w wiekach średnich, „Miesięcznik Diecezji Chełmińskiej”, 79 (1936) s. 247-258.
Michnowska M., Malowidła ścienne z XIV w. w kościele św. Jakuba w Toruniu, „Teka Komisji Historii Sztuki” 3, Prace Wydziału Filologiczno-Filozofi cznego, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, t. 15, red. J. Puciata-Pawłowska, Toruń 1965, s. 5-71.
Mozgoł A., ks., Teologia Arki Przymierza w Ps 132, Jr 3, 14-18 oraz 2 Mch 2, 1-8, „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne”, 33 (2000) s. 127-158.
Nadolski B., Liturgika, t. 4: Eucharystia, Poznań 1992.
Nowiński J., Ars eucharistica. Idee, miejsca i formy towarzyszące przechowywaniu eucharystii w sztuce wczesnochrześcijańskiej i średniowiecznej, Warszawa 2000.
Odkrycie średniowiecznych malowideł ściennych w kościele św. Jakóba, „Słowo Pomorskie”, nr 12 (15 I 1935), s. 6.
Odsłonięto cenny zabytek średniowiecza, „Słowo Pomorskie”, nr 208 (8 IX 1936), s. 8.
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań 1980.
Rozynkowski W., Zajączkowska A. (red.), Drogi św. Jakuba na obszarze krajów południowego wybrzeża Bałtyku, Lębork 2010.
Rubiś W., Zagadnienia transmedialności w sztuce współczesnej. Wokół książki: Sztuki w przestrzeni transmedialnej pod redakcją Tomasza Załuskiego, „Estetyka i Krytyka”, 35 (2014) nr 4, s. 219-228.
Sand A., Vision, Devotion, and Self-Representation in Late Medieval Art, Cambridge 2014.
Schlie H., Vera Ikon in Medienverbund. Die Wirksamkeit der Sakramente und der Wirkung der Bilder, w: Medialität des Heils im späten Mittelalter, Hrsg. C. Dauven-van Knippenberg u.a., Zürich 2009, s. 61-82.
Sumption J., Pilgrimage. An Image of Mediaeval Religion, London 1975.
Turska H., Veraicon w średniowiecznym Toruniu, „Acta Universitatis Nicolai Copernici”, seria: „Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo”, 44 (2013) s. 57-67.
Weitbret J., The Vera Icon (Veronica) in the Verse Legend Veronica II: Medializing Salvation in the Late Middle Ages, „Seminar A: Journal of Germanic Studies”, 52 (2016) issue 2, s. 173-192.
Wojtyniak-Dębińska E., Transmedialność w grafi ce współczesnej, w: Sztuki w przestrzeni transmedialnej, red. T. Załuski, Łódź 2010, s. 173-179.
Wolf G., From Mandylion to Veronica. Picturing the Disembodied Face and Disseminanting the True Image of Christ in the Latin West, w: The Holy Face and the Paradox of Representation. Papers from a Colloquium held at the Bibliotheca Hertziana, Rome and the Villa Spelman, Florence 1996, ed. Kessler H.G., Wolff G, Bologna 1998 (Villa Spelman Colloquia, vol. 6), s. 153-179
Wolf G., „Pinta della nostra effi ge”. La Veronica come richiamo dei Romei e Giubilei. Il pellegrinagio medievale a San Pietro (350-1350), Milano 1999.
Załuski T. (red.), Transmedialność?, w: Sztuki w przestrzeni transmedialnej, Łódź 2010, s. 9-18.
Żankowski R., Gotyckie malowidła ścienne w kościele św. Jakuba w Toruniu, odkryte i odrestaurowane w połowie XX wieku. Uwagi konserwatora o ich historii i ponownej, niedawnej konserwacji, w: Dzieje skarby kościoła świetojakubskiego w Toruniu.
Materiały IV Sesji Naukowej SHS O/Toruń, red. K. Kluczwajd, seria: „Dzieje i skarby kościołów toruńskich”, Toruń 2010, s. 175-212.
Katedra Historii Sztuki i Kultury, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
dr hab. historii sztuki, prof. UMK
https://orcid.org/0000-0003-2786-897XUniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
dr hab. historii sztuki, emerytowana prof. UMK
https://orcid.org/0000-0002-8144-7116
