Średniowieczne malowidło na wschodniej ścianie prezbiterium kościoła św. Jakuba w Toruniu. Transmedialna struktura obrazowa?
Anna Błażejewska
Katedra Historii Sztuki i Kultury, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu , Polskahttps://orcid.org/0000-0003-2786-897X
Elżbieta Pilecka
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu , Polskahttps://orcid.org/0000-0002-8144-7116
Abstrakt
Niedawne prace konserwatorskie w prezbiterium kościoła św. Jakuba w Toruniu ujawniły kilka szczegółów wcześniej słabo czytelnego malowidła z trzeciej ćwierci XIV wieku. Owe szczegóły rzuciły ciekawe światło na jego ikonografii ę i na złożony charakter medialny. Po obejrzeniu z bliska świeżo oczyszczonego, wysoko na ścianie wschodniej prezbiterium umieszczonego przedstawienia aniołów adorujących (i podtrzymujących) dotąd trudny do określenia czworoboczny kształt zwieńczony szczycikiem, określany domyślnie jako Weraikon, okazało się, że najprawdopodobniej znajdował się tu wstawiony niegdyś w czworoboczne pole niewielki obraz tablicowy. Świadczą o tym: kilkucentymetrowa „odsadzka” wykonana w tynku – umiejscowiona w dolnej części namalowanego czarnym konturem architektonicznego, baldachimowego obramienia, brak śladów tynku (jedynie nietypowa, cienka warstwa czerwonej polichromii wewnątrz obramienia). Ze względu na to, że ów domniemany obraz się nie zachował, przypuszczenie, że przedstawiał Weraikon, ujęty architektonicznym cyborium, być może naśladującym rzymski sposób prezentacji chusty-relikwii, opieramy na popularności przedstawień tego typu ikonograficznego, umiejscawianych w kontekście ołtarza i na podstawie istniejącego kontekstu malarskiego (na sklepieniu w bezpośrednim sąsiedztwie znajdują się także wizerunki adorujących aniołów z inskrypcją tersanctus). Przy ogromnej popularności tego typu przedstawienia w późnym średniowieczu, nie tylko w malarstwie monumentalnym, toruński przykład wydaje się wyjątkowy z racji swojej transmedialności: całość jest heterogeniczna; kopia obrazu-relikwii występuje w nowym kontekście i roli, zmieniając także charakter malowidła. Źródłem takiej koncepcji była zapewne niezwykła różnorodność (w tym także medialna) tworzonych kopii wizerunku rzymskiego. Podobieństwo do tego typu złożonej medialnie struktury obrazowej możemy odnaleźć w księgach iluminowanych, do których bywały wklejane wizerunki Świętego Oblicza wykonane na skórze, niekiedy przywiezione z Rzymu. Toruński wizerunek mógł mieć także rzymskie pochodzenie; wiek XIV był okresem znacznego wzmożenia kultu Świętego Oblicza w samym Rzymie, jak i poza nim, choćby dzięki licznym pielgrzymkom. Należy przy tym zastrzec, że funkcjonowanie tu wstawionego, malowanego na desce Weraikonu jest jedynie hipotezą, choć uznajemy ją za wielce prawdopodobną. Istnieje też i inna, mniej prawdopodobna możliwość, że wspomniana odsadzka/półka powstała bez związku z malowidłem. Wówczas możliwe byłoby, iż przedmiotem adoracji jest umieszczona pod baldachimem Arka Przymierza lub jedynie miejsce „oczekujące” na Arkę, która ukaże się w „świątyni Boga” w dniu Sądu (Ap 11,19).
Słowa kluczowe:
kościół św. Jakuba, Weraikon, Święte Oblicze, Toruń, średniowieczeBibliografia
Belting H., Obraz i jego media. Próba antropologiczna, „Artium Quaestiones”, 9 (2000) s. 295-322.
Belting H., Obraz i kult. Historia obrazu przed epoką sztuki, Gdańsk 2010.
Biblia – to jest Księgi Starego i Nowego Testamentu, przełożone przez ks. J. Wujka (przedruk), Warszawa 1950.
Braune H., Wiese E., Schlesische Malerei und Plastik des Mittelalters: kritischer Katalog der Ausstellung in Breslau 1926, Leipzig 1929.
Bredekamp H., Media obrazowe, „Artium Quaestiones”, 15 (2004) s. 209-231.
Brutzer G., Mittelalterliche Malerei im Ordenslande Preussen, Teil I: Westpreussen, Danzig 1936.
Cenne odkrycia w presbiterjum kościoła św. Jakóba w Toruniu, „Słowo Pomorskie”, nr 267 (19 XI 1933), s. 12.
Chmarzyński G., Sztuka pomorska w: Słownik Geografi czny Państwa Polskiego i Ziem historycznie z Polską związanych, red. S. Arnold, t. 1, z. 4: Pomorze Polskie, Pomorze Zachodnie, Prusy Wschodnie, Warszawa 1937, szp. 353-399.
Dalbor W., Średniowieczne malowidła w kościele św. Jakuba w Toruniu, „Teka Pomorska”, R. 1-2 (1936-37) nr 3-4, s. 8-11.
Didi-Huberman G., Przed obrazem. Pytanie o cele historii sztuki, Gdańsk 2011.
Dijk A. van, The Veronica, the Vultus Christi and the veneration of icons in medieval Rome, w: Old Saint Peter’s, Rome, eds. R. McKitterick, J. Osborne, C. Richardson, Cambridge 2013, s. 229-256 (dostęp: 10.08.2019).
Dobschütz E. von, Chritusbilder. Untersuchungen zur christlichen Legende, Leipzig 1899.
Domasłowski J., Polska północno-wschodnia, w: Materiały do katalogu gotyckich malowideł ściennych w Polsce, t. 3, red. A. Karłowska-Kamzowa, Poznań 1981, s. 41-62.
Domasłowski J., Kościół parafi alny Nowego Miasta p.w. św. Jakuba, w: Malarstwo gotyckie w Polsce, t. 2: Katalog zabytków, red. A.S. Labuda, K. Secomska, Warszawa 2004, s. 101-102.
Egger Ch., Papst Innozenz III. und die Veronica. Geschichte, Theologie, Liturgie und Seelsorge, w: The Holy Face and the Paradox of Representation. Papers from a Colloquium held at the Bibliotheca Hertziana, Rome and the Villa Spelman, Florence 1996, ed. H.G. Kessler, G. Wolff, Bologna 1998 (Villa Spelman Colloquia, vol. 6), s. 181-203.
Hamburger J.F., Art and Female Spirituality in Late Medieval Germany, New York 1998.
Jurkowlaniec G., Epoka nowożytna wobec średniowiecza. Pamiątki przeszłości, cudowne wizerunki, dzieła sztuki, Wrocław 2008.
Jurkowlaniec G., Wątki treściowe dekoracji pelplińskiego graduału L.13, „Biuletyn Historii Sztuki”, 60 (1998) nr 3-4, s. 353-380.
Kapustka M., Das berührte Bild? Eine unbekannte Vera Ikon-Tafel aus dem 15.Jahrhundert und die Fragen zur Funktion von Tuchdarstellungen, w: Grenzen überwindend. Festschrift für Adam S. Labuda zum 60.Geburtstag, Hrsg. K. Bernhardt, P. Piotrowski, Berlin 2006, s. 1-12.
Kapustka M., Figura i hostia. O obrazowym przywoływaniu obecności w późnym średniowieczu, Wrocław 2008.
Kessler H.L., Wolf Gerhard (eds.), The Holy Face and the Paradox of Representation. Papers from a Colloquium hel dat the Bibliotheca Hertziana, Rome and the Villa Spelman, Florence 1996, Bologna 1998.
Kiening Ch., Einleitung, w: Medialität des Heils im späten Mittelalter, Hrsg. C. Dauven-van Knippenberg u.a., Zürich 2009, s. 7-20.
Kluszczyński R.W. (red.), Transmedializm. O twórczości Ryszarda Waśki, w: Obrazy na wolności. Studia z historii sztuk medialnych w Polsce, Warszawa 1998, s. 87-97.
Knapiński R. (red.), Kult św. Jakuba Większego Apostoła w Europie Środkowo-Wschodniej, Lublin 2002.
Knothe Z., Kościół św. Jakuba, w: Kościół i parafi a świętego Jakuba w Toruniu. Z okazji 25-letniego jubileuszu kapłaństwa Ks. L. Kozłowskiego, dodatek do: „Wiadomości Kościelne”, Toruń 1938, s. 19-33.
Konieczny A., Dzieje budowy kościoła św. Jakuba w Toruniu w XIV wieku w świetle analizy architektonicznej, „Biuletyn Historii Sztuki”, 74 (2012) nr 1, s. 5-32.
Krantz-Domasłowska L., Domasłowski J., Wyposażenie wnętrz, w: Kościół św. Jakuba w Toruniu, seria: „Zabytki Polski Północnej”, nr 11, Toruń 2001, s. 72.
Kuthan J., Royt J., Karel IV, Císařa česky král – vízíonář a zakladatel, Praha 2016.
Kwapis O., Do Rzymu! Sztuka i wielkie jubileusze (1300-1575), Warszawa 2014.
Labuda A.S., Wrocławski ołtarz św. Barbary i jego twórcy. Studium o malarstwie śląskim
połowy XV wieku, Poznań 1984.
Lexikon der christlichen Ikonographie, Hrsg. E. Kirschbaum u.a., Allgemeine Ikonographie, Bd 1, Rom 1968, h. Bundeslade, Sp. 341-343.
Malowidła ścienne w kościele św. Jakuba w Toruniu, dokumentacja historyczna, oprac. M. Michnowska, mpis, Toruń 1962, Archiwum Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu, sygn. 208.
McNamee M.B., Vested Angels: Eucharistic Allusions in Early Netherlandish Paintings, Leuven 1998.
Manikowska H., Jerozolima, Rzym, Compostela. Wielkie pielgrzymowanie u schyłku średniowiecza, Wrocław 2008.
Mańkowski A., Pielgrzymki Pomorzan w wiekach średnich, „Miesięcznik Diecezji Chełmińskiej”, 79 (1936) s. 247-258.
Michnowska M., Malowidła ścienne z XIV w. w kościele św. Jakuba w Toruniu, „Teka Komisji Historii Sztuki” 3, Prace Wydziału Filologiczno-Filozofi cznego, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, t. 15, red. J. Puciata-Pawłowska, Toruń 1965, s. 5-71.
Mozgoł A., ks., Teologia Arki Przymierza w Ps 132, Jr 3, 14-18 oraz 2 Mch 2, 1-8, „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne”, 33 (2000) s. 127-158.
Nadolski B., Liturgika, t. 4: Eucharystia, Poznań 1992.
Nowiński J., Ars eucharistica. Idee, miejsca i formy towarzyszące przechowywaniu eucharystii w sztuce wczesnochrześcijańskiej i średniowiecznej, Warszawa 2000.
Odkrycie średniowiecznych malowideł ściennych w kościele św. Jakóba, „Słowo Pomorskie”, nr 12 (15 I 1935), s. 6.
Odsłonięto cenny zabytek średniowiecza, „Słowo Pomorskie”, nr 208 (8 IX 1936), s. 8.
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań 1980.
Rozynkowski W., Zajączkowska A. (red.), Drogi św. Jakuba na obszarze krajów południowego wybrzeża Bałtyku, Lębork 2010.
Rubiś W., Zagadnienia transmedialności w sztuce współczesnej. Wokół książki: Sztuki w przestrzeni transmedialnej pod redakcją Tomasza Załuskiego, „Estetyka i Krytyka”, 35 (2014) nr 4, s. 219-228.
Sand A., Vision, Devotion, and Self-Representation in Late Medieval Art, Cambridge 2014.
Schlie H., Vera Ikon in Medienverbund. Die Wirksamkeit der Sakramente und der Wirkung der Bilder, w: Medialität des Heils im späten Mittelalter, Hrsg. C. Dauven-van Knippenberg u.a., Zürich 2009, s. 61-82.
Sumption J., Pilgrimage. An Image of Mediaeval Religion, London 1975.
Turska H., Veraicon w średniowiecznym Toruniu, „Acta Universitatis Nicolai Copernici”, seria: „Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo”, 44 (2013) s. 57-67.
Weitbret J., The Vera Icon (Veronica) in the Verse Legend Veronica II: Medializing Salvation in the Late Middle Ages, „Seminar A: Journal of Germanic Studies”, 52 (2016) issue 2, s. 173-192.
Wojtyniak-Dębińska E., Transmedialność w grafi ce współczesnej, w: Sztuki w przestrzeni transmedialnej, red. T. Załuski, Łódź 2010, s. 173-179.
Wolf G., From Mandylion to Veronica. Picturing the Disembodied Face and Disseminanting the True Image of Christ in the Latin West, w: The Holy Face and the Paradox of Representation. Papers from a Colloquium held at the Bibliotheca Hertziana, Rome and the Villa Spelman, Florence 1996, ed. Kessler H.G., Wolff G, Bologna 1998 (Villa Spelman Colloquia, vol. 6), s. 153-179
Wolf G., „Pinta della nostra effi ge”. La Veronica come richiamo dei Romei e Giubilei. Il pellegrinagio medievale a San Pietro (350-1350), Milano 1999.
Załuski T. (red.), Transmedialność?, w: Sztuki w przestrzeni transmedialnej, Łódź 2010, s. 9-18.
Żankowski R., Gotyckie malowidła ścienne w kościele św. Jakuba w Toruniu, odkryte i odrestaurowane w połowie XX wieku. Uwagi konserwatora o ich historii i ponownej, niedawnej konserwacji, w: Dzieje skarby kościoła świetojakubskiego w Toruniu.
Materiały IV Sesji Naukowej SHS O/Toruń, red. K. Kluczwajd, seria: „Dzieje i skarby kościołów toruńskich”, Toruń 2010, s. 175-212.
Katedra Historii Sztuki i Kultury, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
dr hab. historii sztuki, prof. UMK
https://orcid.org/0000-0003-2786-897XUniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
dr hab. historii sztuki, emerytowana prof. UMK
https://orcid.org/0000-0002-8144-7116
