Monodia postgregoriańska w płockich kodeksach liturgiczno-muzycznych
Piotr Wiśniewski ks.
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II , Polskahttps://orcid.org/0000-0001-8225-7552
Tomasz Moskal ks.
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II , Polskahttps://orcid.org/0000-0002-0174-893X
Abstrakt
Płockie kodeksy liturgiczno-muzyczne stanowią ważne źródło wiedzy do badań monodii gregoriańskiej i pochodnych od niej form postgregoriańskich. Przekazując, obok klasycznych struktur monodii łacińskiej, także twórczość rodzimą w postaci oficjów rymowanych, tropów, sekwencji, hymnów, dramatyzacji liturgicznych, a nawet najwcześniejszych rodzimych pieśni ludowych, dowodzą o wysokim poziomie kultury muzycznej Płocka w okresie średniowiecza. Unikatowy charakter tych źródeł stanowi najbardziej podstawowy etap do podejmowania szczegółowych badań analitycznych nad monodią łacińską ośrodka płockiego i dziejami muzyki liturgicznej w Polsce. Księgi płockie, w których w różnym stopniu odwzorowano dokonania Zachodu, pozwalają uchwycić proces kształtowania się lokalnej tradycji liturgiczno-muzycznej. Artykuł przedstawia wybrane, najbardziej charakterystyczne dla źródeł płockich, śpiewy liturgii mszalnej (wersety allelujatyczne, sekwencje, tropy) i brewiarzowej (oficja rymowane, tropy, hymny, dramatyzacje liturgiczne) oraz tzw. płockie tropy wielkanocne – najstarsze pieśni kościelne oparte na łacińskich hymnach i sekwencjach. Przywołane kompozycje liturgiczne, poprzez swoją specyfikę, świadczą o wysokiej randze ośrodka płockiego. Niniejsze studium jest wyłącznie próbą sumarycznego przedstawienia dotychczas ogłoszonych wyników badań w tym zakresie, ukazujących walory płockich rękopisów liturgiczno-muzycznych.
Słowa kluczowe:
monodia postgregoriańska, Płock, kodeksy liturgiczno-muzyczne, oficja rymowane, tropy, sekwencje, hymny, dramaty liturgiczne, pieśniBibliografia
Źródła
Biblioteka Seminarium Duchownego w Płocku (BSDPł)
sygn. MsEPI 11, Antiphonale de Sanctis, XV wiek, incipit: „aevia mors sanctorum eius”, https://manuscripta.pl (dostęp: 7.02.2024).
sygn. MsEPI 12, Antiphonale de Sanctis, XV wiek, incipit: „Fidelis servis et prudens”, https://manuscripta.pl (dostęp: 11.02.2024).
sygn. MsEPI 13, Antiphonale de Sanctis, XV wiek, incipit: „In conspectu omnis”, https://manuscripta.pl (dostęp: 10.02.2024).
sygn. MsEPI 14, Antiphonale de Tempore, XV wiek, incipit: „Fili quid fecisti nobis”, https://manuscripta.pl (dostęp: 5.11.2023).
sygn. MsEPI 15, Antiphonale de Tempore, XV wiek, incipit: „Hodie nobis de caelo”, https://manuscripta.pl (dostęp: 17.01.2024).
sygn. MsEPI 5, Graduale Ordinis Fratrum Minorum, XIII wiek, ms. 3IV5B, https://manuscripta.pl (dostęp: 15.07.2023).
sygn. MsEPI 10, Graduale, XV wiek, https://manuscripta.pl (dostęp: 3.12.2023).
sygn. MsEPI 16, Graduale Erazma Ciołka, 1509 rok, https://manuscripta.pl (dostęp: 18.01.2024).
sygn. MsEPI 4, Pontificale Plocense z XII-XIII wieku, https://manuscripta.pl (dostęp: 16.01.2024).
sygn. MsEPI 7a-b, Pontificale Plocense II i III, XIV wiek, https://manuscripta.pl (dostęp: 9.01.2024).
Biblioteka Seminarium Duchownego w Kielcach (BSDK)
sygn. Ms s.n., Antiphonale Kielcense, 1372 rok, https://manuscripta.pl (dostęp: 14.11.2023).
Biblioteka Jagiellońska w Krakowie (BJK)
sygn. Ms 2057, Pontificale, XI wiek, https://manuscripta.pl (dostęp: 15.01.2024).
München, Bayerische Staatsbibliothek (MBS)
sygn. BSB Clm 3914, Graduale, druga połowa XIII wieku, https://cantus.uwaterloo.ca/source/123867 (dostęp: 16.01.2024).
St. Gallen, Stiftsbibliothek
Cod. Sang. 390, Antiphonarium officii (X/XI wiek), https://www.e-codices.unifr.ch/en/list/one/csg/0390 (dostęp: 17.11.2023).
Codicologica et Hymnologica Bohemica Liturgica (CHOBOL), Index Sequentiarum Bohemiae Medii Aevi, https://hymnologica.cz (dostęp: 25.02.2024).
Guido Maria Dreves, Analecta Hymnica Medii Aevi, t. 10, Liturgische Prosen des Mittelalters, Leipzig 1891.
Guido Maria Dreves, Analecta Hymnica Medii Aevi, t. 2, Hymnographi latini. Leitenische Hymnendichter des Mittelalters, Leipzig 1907.
Opracowania
Adamko Rastislav, Príspevok k problematike kalendára v Misáli R. 387., „Slovenská hudba, Revue pre hudobnú kultúru”, 32 (2006) nr 2, s. 144-151.
Apel Willi, Gregorian Chant, Bloomington a. London 1958.
Bednáriková Janka, The Hymn Rex Sanctorum Angelorum in Notated Missal Ms. 387 and Its Partial Meaning in the Search of the Provenance of the Manuscript, „Roczniki Humanistyczne”, 68 (2020) z. 12, s. 7-24. (Crossref)
Bodzioch Beata, Antyfonarze Andrzeja Piotrkowczyka z lat 1600-1645 jako przekaz polskich tradycji liturgiczno-muzycznych na przykładzie oficjów rymowanych (Studium źródłoznawczo-muzykologiczne), Lublin 2005 [mps pracy doktorskiej w Archiwum Uniwersyteckim KUL].
Davison Archibald Thompson, Hymn, w: Harvard Dictionary of Music, red. W. Apel, Cambridge 1973, s. 397.
Feicht Hieronim, Muzyka liturgiczna w polskim średniowieczu, w: Studia nad muzyką polskiego średniowiecza, red. Z. Lissa, Kraków 1975, s. 270-325.
Feicht Hieronim, Płockie średniowieczne rękopisy muzyczne (Próba charakterystyki), „Notatki Płockie”, 6 (1961) nr 19, s. 7-11.
Feicht Hieronim, Polska pieśń średniowieczna, w: Musica Medii Aevi, t. 2, red. J. Morawski, Kraków 1968, s. 52-70.
Feicht Hieronim, Studia nad muzyką polskiego średniowiecza, Kraków 1975.
Gładysz Bronisław, O łacińskich oficjach rymowanych z polskich źródeł średniowiecznych, „Pamiętnik Literacki”, (1933) nr 30, s. 313-351.
Heikkinen Seppo, The Resurrection and Afterlife of an Archaic Metre. Bede, the Carolingians and the Trochaic Septenarius, „Classica et Mediaevalia”, 65 (2014) s. 241-281.
Hiley David, Chorał gregoriański i neogregoriański. Zmiany stylistyczne w śpiewach oficjów ku czci średniowiecznych świętych, „Muzyka”, 48 (2003) nr 2, s. 3-15.
Hofmann-Brandt Helma, Die Tropen zu den Responsorien des Officiums, t. 1, Erlangen-Nürnberg 1971.
Jonsson Ritva, Historia. Études sur la genèse des offices versifiés, Stockholm 1968.
Knape Joachim, Zur Benennung der Offizien im Mittelalter, „Archiv für Liturgiewissenschaft”, 26 (1984) s. 305-320.
Korolko Mieczysław, Geneza i rozwój średniowiecznych pieśni wielkanocnych w Polsce, w: Polskie pieśni wielkanocne. Średniowiecze i wiek XVI, red. J. Nowak-Dłużniewski, t. 1, Teksty i komentarze, Warszawa 2001, s. 7.
Korolko Mieczysław, Średniowieczna pieśń religijna polska, Wrocław 1980.
Kothe Josef, Die deutschen Osterlieder des Mittelalters, Wrocław 1939.
Kowalak Władysław, Graduał Erazma Ciołka z 1509 r. Studium paleograficzno-muzykologiczne, Lublin 1964 [mps pracy licencjackiej w Archiwum Uniwersyteckim KUL].
Kowalewicz Henryk, Hymny polskie, w: Musica Medii Aevi, t. 8, red. J. Morawski, Kraków 1991, s. 10-141.
Kubieniec Jakub, Akwizgrański przekaz „Ad festa pretiosi”, „Muzyka”, 45 (2000) nr 2, s. 81-87.
Lewański Julian, Liturgiczne łacińskie dramatyzacje Wielkiego Tygodnia XI-XVI w., Lublin 1999.
Maciejewski Tadeusz, Graduał z Chełmna, w: Musica medii Aevi, t. 4, red. J. Morawski, Kraków 1973, s. 164-248.
Miazga Tadeusz, Antyfonarz kielecki z 1372 roku pod względem muzykologicznym, Graz 1977.
Miazga Tadeusz, Skryptorzy ksiąg choralnych w Polsce, „Studia Sandomierskie”, 3 (1982) s. 305-342.
Michalak Józef, Zarys liturgiki, Płock 1939.
Morawski Jerzy, Historia muzyki polskiej, t. 1, Średniowiecze, cz. 1 (do roku 1320), Warszawa 2006.
Norel Jerzy, Graduał franciszkański z Płocka. Studium źródłoznawcze, Kraków 2007.
Nowowiejski Antoni Julian, Płock. Monografia historyczna, Płock 1930.
Pawlak Ireneusz, Graduały piotrkowskie jako przekaz chorału gregoriańskiego w Polsce po Soborze Trydenckim, Lublin 1988.
Pawlak Ireneusz, Rola chorału gregoriańskiego w kształtowaniu polskiej religijnej kultury muzycznej, „Annales Lublinenses pro Musica Sacra”, 3 (2012) nr 3, s. 107-132.
Pawlak Ireneusz, Śpiewy „Alleluia” w graduale Macieja Drzewickiego z 1536 roku, w: Musica Medii Aevi, t. 7, red. J. Morawski, Kraków 1986, s. 117-183.
Pikulik Jerzy, Indeks sekwencji w polskich rękopisach muzycznych, Warszawa 1974.
Pikulik Jerzy, Polskie oficja rymowane o św. Wojciechu, w: Stan badań nad muzyką religijną w kulturze polskiej, red. J. Pikulik, Warszawa 1973, s. 279-340.
Pikulik Jerzy, Sekwencje polskie, w: Musica Medii Aevi, t. 4, red. J. Morawski, Kraków 1973, s. 7-128.
Pikulik Jerzy, Sekwencje polskie. Transkrypcja i opracowanie, w: Musica Medii Aevi, t. 5, red. J. Morawski, Kraków 1976, s. 6-29.
Pikulik Jerzy, Święty Wojciech w polskiej muzyce średniowiecznej, Warszawa 1996.
Polskie pieśni wielkanocne. Średniowiecze i wiek XVI, red. J. Nowak-Dłużniewski, t. 1, Teksty i komentarze, Warszawa 2001.
Schmid Bernhold, Der Gloria – Tropus Spiritus et Alme bis zur Mitte des 15. Jahrhunderts, Tutzing 1988.
Sinka Tadeusz, Polska pieśń w liturgii, „Nasza Przeszłość”, 60 (1983) z. 4, s. 235-272. (Crossref)
Stäblein Bruno, Monumenta Monodica Medii Aevi, t. 2, Hymnen, Kassel und Basel 1956.
Szymonik Kazimierz, Oficjum rymowane o św. Stanisławie „Dies adest celebris” i hymn „Gaude Mater Polonia” w polskich antyfonarzach przedtrydenckich. Studium muzykologiczne, Niepokalanów 1996.
Wiśniewski Piotr, Das Reimoffizium von der Hl. Katharina im Pontificale von Płock aus dem 12. Jahrhundert, „Seminare. Poszukiwania naukowe”, 40 (2019) nr 3, s. 171-183. (Crossref)
Wiśniewski Piotr, Oficjum rymowane o św. Zygmuncie w antyfonarzach płockich z przełomu XV/XVI wieku. Studium historyczno-muzykologiczne, Lublin 2006.
Wiśniewski Piotr, Psalmodia w Pontificale Plocense z XII wieku jako istotne kryterium identyfikacji proweniencji źródeł liturgiczno-muzycznych, „Liturgia Sacra”, 24 (2018) nr 2, s. 463-481.
Wiśniewski Piotr, Sekwencje mszalne – jedna z klasycznych form śpiewów postgregoriańskich, „Teologia i Człowiek”, 20 (2012) s. 141-153. (Crossref)
Wiśniewski Piotr, Śpiewy późnośredniowieczne w antyfonarzach płockich z przełomu XV/XVI wieku na podstawie responsoriów Matutinum, Lublin 2010.
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II https://orcid.org/0000-0001-8225-7552
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II https://orcid.org/0000-0002-0174-893X
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
