Represyjność czy łagodność w polskim prawie karnym
Waldemar Jaroch
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie , Polskahttps://orcid.org/0000-0003-0945-6090
Abstrakt
Polityka karna jest jednym z elementów polityki kryminalnej, stąd pozostaje w obszarze szczególnego zainteresowania społecznego, zwłaszcza że nie ma jednolitego przekonania i stanowiska, co do kierunku zmian dotyczących realizacji celów, jakie ma spełniać kara. W artykule zawarta została analiza określonych zmian legislacyjnych prawa karnego pod względem jego skuteczności w sferze przeciwdziałania przestępczości, w szczególności dotyczy kwestii, czy zwiększona represyjność prawa karnego ma przełożenie na ograniczenie przestępczości w praktyce. Autor podejmuje próbę oceny zmian legislacyjnych w obszarze prawa karnego, stąd też swoje zainteresowania koncentruje na modyfikacjach założeń polityki karnej. Stosowanie sankcji prawnokarnych (tj. poszczególnych jej rodzajów, częstotliwości, stopnia nasilenia) – czyli polityka karania – zależy od poglądów i założeń dotyczących stosowania reakcji karnych, przy czym wiele zależy od akcentu położonego na wybrane cele stosowania sankcji prawnokarnych. Preferencyjny wybór prowadzi do osiągania i realizacji określonych celów. Z badań wynika bowiem, iż konsekwencją przyjętych założeń jest zaostrzenie sankcji wielu przestępstw, prymat kar izolacyjnych, odejście od kar alternatywnych dla pozbawienia wolności, co z kolei pozostaje w sprzeczności z zaleceniami polityki karnej Unii Europejskiej, gdzie w większości państw obserwuje się wzrost liczby kar alternatywnych, przy jednoczesnym spadku liczby kar izolacyjnych. W Polsce analiza danych nie wskazuje na zmniejszenie się liczby osób pozbawionych wolności czy liczby przestępstw (od 2014 r. utrzymuje się na poziomie 700–800 tys. przestępstw). Zauważalne są natomiast – utrzymujące się na wysokim poziomie w porównaniu z innymi krajami – tendencje wzrostu orzeczeń bezwzględnego pozbawienia wolności i spadku liczby orzeczeń warunkowego zawieszenia kary pozbawienia wolności. Autor poprzez analizę danych, które przedstawia w formie tabel oraz wykresów, dochodzi do wniosków, iż surowość kary ani jej zaostrzanie nie prowadzi do ograniczenia przestępczości, ale kara pozostaje środkiem realizacji jej celów (sprawiedliwościowy, ogólno- i szczególnoprewencyjny czy kompensacyjny).
Słowa kluczowe:
Polityka karna, kara kryminalna, umorzenie restytucyjne, sprawiedliwość naprawcza, współczynnik prizonizacjiBibliografia
Akty prawne
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, tekst jedn. Dz. U. z 2022 r. poz. 1138 z późn. zm.
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy, tekst jedn. Dz. U. z 2023 r. poz. 127 z późn. zm.
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego, tekst jedn. Dz. U. z 2022 r. poz. 1375 z późn. zm.
Ustawa z dnia 18 marca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz ustawy – Kodeks wykroczeń, Dz. U. z 2004 r. Nr 69, poz. 626.
Ustawa z dnia 3 czerwca 2005 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, Dz. U. z 2005 r. Nr 132, poz. 1109.
Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, tekst jedn. Dz. U. z 2021 r. poz. 1249 z późn. zm.
Ustawa z dnia 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks karny wykonawczy, ustawy – Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. z 2009 r. Nr 206, poz. 1589.
Ustawa z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. z 2013 r. poz. 1247.
Ustawa z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. z 2015 r. poz. 396 z późn. zm.
Ustawa z dnia 11 marca 2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. z 2016 r. poz. 437 z późn. zm.
Ustawa z dnia 7 lipca 2022 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. z 2022 r. poz. 2600.
Orzecznictwo
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 2008 r., IV KK164/08, OSNSK 2008, poz. 2413.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 października 2010 r., II KK 141/10, Legalis nr 280124.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 2013 r., IV KK 392/12, Legalis nr 603202.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 2014 r., IV KK 394/13, Legalis nr 924797.
Wyrok Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 26 lutego 2019 r., VI Ka 1043/18, Legalis nr 78129.
Wyrok Sądu Okręgowego we Wrocławiu z dnia 15 października 2020 r., III K 98/20, niepubl.
Inne źródła
Główny Urząd Statystyczny. (b.d.). Roczniki Statystyczne Rzeczypospolitej Polskiej za lata 2009–2022. Warszawa: GUS. Pobrano z https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/roczniki-statystyczne/ (27.04.2023).
Aebi, M. F., Hashimoto, Y. Z. (2018). SPACE II – 2018 – Council of Europe Annual Penal Statistics: Persons under the Supervision of Probation Agencies. Strasbourg: Council of Europe. Pobrano z https://wp.unil.ch/space/files/2019/05/SPACE-II_report_2018_Final_190520.pdf (5.05.2023).
Ministerstwo Sprawiedliwości, Centralny Zarząd Służby Więziennej. (b.d.). Roczne informacje statystyczne za lata 2017–2022. Pobrano z https://www.sw.gov.pl/strona/statystyka-roczna (27.04.2023).
Projekt ustawy z dnia 8 listopada 2012 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw z projektami aktów wykonawczych (druk sejmowy nr 870). Pobrano z https://www.sejm.gov.pl/sejm7 nsf/druk xsp?nr=870 (5.05.2023).
Projekt ustawy z dnia 15 maja 2014 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (druk nr 2393). Pobrano z https://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/PrzebiegProc.xsp?nr=2393 (5.05.2023).
Projekt ustawy z dnia 27 stycznia 2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw z projektami aktów wykonawczych (druk sejmowy nr 207). Pobrano z https://www.sejm.gov.pl/sejm7 nsf/druk xsp?nr=2393 (5.05.2023).
Rządowy projekt ustawy z dnia 22 lutego 2022 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (druk nr 2024). Pobrano z https://www.sejm.gov.pl/sejm7 nsf/druk xsp?nr=2393 (5.05.2023).
Statystyka. (b.d.). Pobrano z www.statystyka.policja.pl (18.05.2023).
Interpelacja poselska nr 2158 posła Brejzy w sprawie art. 59a Kodeksu karnego [tekst odpowiedzi], Sejm Rzeczypospolitej Polskiej. Pobrano z https://sejm.gov.pl/sejm8.nsf/InterpelacjaTresc.xsp?Key=5E36B381 (21.03.2021).
Uzasadnienie rządowego projektu ustawy z dnia 15 maja 2014 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, (ustawa z 2015 r., druk sejmowy nr 2393). Pobrano z https://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/PrzebiegProc.xsp?nr=2393 (23.04.2021).
Zalecenie nr R(96)8 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich, dotyczące polityki kryminalnej w Europie w okresie przemian (1998). W: Standardy prawne Rady Europy. Zalecenia, t. 4. Sądownictwo. Organizacja, oprac. J. Jasiński, K. Poklewski-Koziełł (I pkt 4, 5, 6, 10). Warszawa: Oficyna Naukowa.
Zalecenie nr R(92)17 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich, dotyczące spójności orzekania karnego (1998). W: Standardy prawne Rady Europy. Zalecenia, t. 4. Sądownictwo. Organizacja, oprac. J. Jasiński, K. Poklewski-Koziełł (załącznik do tego zlecenia: A-pkt 6 oraz B-pkt 2 i 5). Warszawa: Oficyna Naukowa.
Literatura
Beccaria, C. (1959). O przestępstwach i karach. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze.
Błachut, J. (2019). Kryminologia a polityka kryminalna. W: K. Buczkowski, W. Klaus, P. Wiktorska, D. Woźniakowska-Fajst (red.), Po co nam kryminologia? Księga Jubileuszowa Profesor Ireny Rzeplińskiej (s. 51–66). Warszawa: Instytut Nauk Prawnych PAN
Błachut, J., Gaberle, A., Krajewski, K. (2001). Kryminologia. Gdańsk: Wydawnictwo Arche.
Budyn-Kulik, M. (2016). Dyrektywy wymiaru kary w państwach Unii Europejskiej. Warszawa: Instytut Wymiaru Sprawiedliwości.
Cieślak, M. (1994). Polskie prawo karne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Currit, M. (2018). Polityka karna sądów w odniesieniu do wybranych przestępstw przeciwko wierzycielom w świetle danych statystycznych Ministerstwa Sprawiedliwości. Prokuratura i Prawo, 11, 5–35.
Hołyst, B. (2001). Kryminologia. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis.
Jaroch, W. (2012). Polityka karna – strategia punitywna czy liberalna. Studia Prawnoustrojowe, 15, 49–61.
Jezusek, A. (2014). Tzw. umorzenie konsensualne – węzłowe problemy wiążące się z wykładnią art. 59a k.k. Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych, 18(4), 95–118.
Kaniewska, A. (red.). (2003). Czy trzeba zmieniać kodeks karny? Materiały z konferencji naukowej „Nowelizacja kodeksu karnego Warszawa, 10 lutego 2003 r.”. Warszawa: Instytut Nauk Prawnych PAN, Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Krukowski, A. (1982). Problemy zapobiegania przestępczości. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe PWN.
Krukowski, A. (1991). Wybrane zagadnienia nauki polityki kryminalnej (wyd. 2). Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Królikowski, M., Zawłocki, R. (red.). (2017). Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz. Art. 1–116 (wyd. 4). Warszawa: Wydawnictwo C. H. Beck.
Królikowski, M., Żółtek, S. (2017). W: M. Królikowski, R. Zawłocki (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz. Art. 1–116 (wyd. 4). Warszawa: Wydawnictwo C. H. Beck.
Melezini, M. (2003). Punitywność wymiaru sprawiedliwości karnej w Polsce w XX wieku. Białystok: Temida 2.
Nader, L., Combs-Schilling, E. (1977). Restitution in Cross-Cultural Perspectives. W: J. Hudson, B. Galaway (Eds.), Restitution in Criminal Justice. A Critical Assessment of Sanctions (s. 13–33). Lexington, MA: Lexington Books.
Nałęcz, M. (2008). Wprowadzenie do Kodeksu karnego 1997 r. Warszawa: Wydawnictwo C. H. Beck.
Płatek, M. (2005). Wstęp I, czyli o miejscu i roli sprawiedliwości naprawczej w systemie sprawiedliwości karnej. W: M. Płatek, M. Fajst (red.), Sprawiedliwość naprawcza. Idea. Teoria. Praktyka (s. 16–17). Warszawa: Liber.
Siemaszko, A., Gruszczyńska, B., Marczewski, M. (2009). Atlas przestępczości w Polsce 4. Warszawa: Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Oficyna Naukowa.
Stańdo-Kawecka, B. (2020). Polityka karna i penitencjarna między punitywizmem i menedżeryzmem. Warszawa: Wolters Kluwer.
Szymanowski, T. (2010). Polityka karna w Polsce współczesnej w świetle przepisów prawa i danych empirycznych. W: A. Marek (red.), Zagadnienia ogólne (s. 209–265). Seria: System Prawa Karnego 1. Warszawa: Wydawnictwo C. H. Beck.
Zawłocki, R. (2015). Wprowadzenie. W: M. Królikowski, R. Zawłocki. Prawo karne. Warszawa: Wydawnictwo C. H. Beck.
Znika umorzenie restytucyjne w polskim prawie karnym, Rzeczpospolita (b.d.). Pobrane z https://www.rp.pl/Prawo_karne/301279886-Znika-umorzenie-restytucyjne-w-polskim-prawie-karnym.html (19.03.2021).
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie https://orcid.org/0000-0003-0945-6090
