The Spanish-Mozarabic Sanctorale. Sources for Its Study

Gabriel Ramis

Pontificio Instituto Litúrgico San Anselmo , Spain
https://orcid.org/0009-0007-5820-4208


Abstract

The study of the cycle of saints in liturgical books sheds light on the evolution of the cult of the saints in a given rite or Church. Through such a study, we can trace the theological and historical evolution of the calendar of saints. This article aims to systematically present the sources of the liturgy of the Spanish-Mozarabic rite, which will be useful for later research on the calendar of saints. It is divided into two parts: manuscripts and printed sources. This covers the entire timeline of liturgical books and presents all sources of the A and B traditions of the Office and the Mass, including the liturgical calendars. The manuscripts date from the late 7th or early 8th century to the 12th century, and the printed sources date from 1500 to the present day. The lack of records from the early years of Christianity makes studying the cycle of saints difficult. Of course, the Churches of the Iberian Peninsula celebrated the feasts of the saints before the eighth century, but no liturgical records survived. Most sources date from the 10th to 12th centuries, a time when the Spanish liturgy’s calendar of saints took shape and the number of feast days of saints venerated by other Churches significantly increased. With the publishing of the Missal and the Breviary by Cardinal Cisneros, the feast days of saints originating from Roman sources were added to the calendar.

Keywords:

Sanctorale, cycle of saints, calendars, manuscripts, printed missals, printed breviaries



Breviarium Gothicum secundum regulam beatissimi Isidori Archiepiscopi Hispalensis Jussu Cardinalis Francisci Ximenii de Cisneros prius editum; nunc opera Excmi. D. Francisci Antonii de Lorenzana Sanctae Ecclesiae Toletanae Hispaniarum Primatis Archiepiscopi recognitum, ad usum sacelli Mozarabum. Matriti anno MDCCLXXV. 2004. Editorial Coordinator Jesús Paniagua Pérez. Introduction Ángel Fernández Collado, Eduardo Vadillo Romero, and Constantino Robles. León: Universidad de León. (= BG).

Breviarium secundum regulam beati Isidori. 1502. Edited by Alfonso Ortíz. Toledo: Petrus Hagembach. (= BI).

Echánove, Alfonso. 1972. “Burriel, Andrés Marcos, S.I.” In Diccionario de Historia Eclesiástica de

España, edited by Quintin Aldea Vaquero, Tomás Marín Martínez, and José Vives Gatell, 1:295–96. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Científicas.

Fábrega Grau, Ángel, ed. 1955. Pasionario hispánico I–II. Monumenta Hispaniae Sacra. Series Liturgica 6. Madrid–Barcelona: Consejo Superior de Investigaciones Científicas.

Federici, Tommaso. 1978. “Libri liturgici orientali.” In Anamnesi: La liturgia: Panorama Storico generale, edited by Salvatore Marsili, Jordi Pinell, Achille M. Triacca, Tommaso Federici, Adrien Nocent, and Burkhard Neunheuser, 2:217–23. Casale: Marietti.

Fernandez Collado, Ángel. 2018. “Los manuscritos litúrgicos visigótico-mozárabes de la biblioteca capitular de Toledo.” In Los códices visigóticos litúrgicos de la Biblioteca Capitular de Toledo, edited by Ángel Fernández Collado, Alfredo Rodríguez González, Isidoro Castañeda Tordera, Andrey A. Volkov, Salvador Aguilera López, and Catedral Primada de Toledo Biblioteca Capitular, 9–31. Toledo: Cabildo Primado Catedral de Toledo. (= BCT).

Férotin, Marius, ed. 1904. Le Liber Ordinum en usage dans l’Église Wisigothique et Mozarabe d’Espagne du cinquème au onzième siècle. Monumenta Ecclesiae Liturgica 5. Paris: Librairie de Firmin-Didot et Cie.

Folsom, Casian. 1998. “I libri liturgici romani.” In Scientia litúrgica, edited by Anscar J. Chupungco, 1:307–10. Casale Monferrato: Piemme.

Gamber, Klaus. 1968. Codices Liturgici Latini Antiquiores. Spicilegii Friburgensis Subsidia 1. Freiburg Schweis: Universitätsverlag.

Gamber, Klaus. 1988. Codices Liturgici Latini Antiquiores: Supplementum. Freiburg Schweis: Universitätsverlag. (= CLLA).

Janini, José, ed. 1981. Liber Ordinum sacerdotal: Cod. Silos. Arch. Monástico, 3. Studia Silensia 7. Silos: Abadía de Silos. (= LOS).

Janini, José, ed. 1991. Liber Ordinum episcopal: Cod. Silos. Arch. Monástico, 4. Studia Silensia 15. Silos: Abadía de Silos. (= LOE).

Jounel, Perre. 2001. “Santi, culto dei.” In Liturgia: I dizionari San Paolo, edited by Domenico Sartore, Achile Maria Triacca, and Carlo Cibien, 1818–36. Cinisello Balsoano (Milano): San Paolo.

Liturgia Mozarabica. Breviarium Gothicum. 1891. In Patrologiae cursus completus: Series Latina, edited by Jacques-Paul Migne, 86. Paris: Migne.

Liturgia Mozarabica. Missale Mixtum. 1862. In Patrologiae cursus completus: Series Latina, edited by Jacques-Paul Migne, 85. Paris: Migne.

Missale Gothicum secundum regulam Beati Isidori Hispalensis episcopi: Iussu Cardinalis Francisci Ximenii de Cisneros, in usum mozarabum prius editum, denuo opera et impensa Eminentissimi Domini Cardinalis Francisci Antonii Lorenzanae recognitum et recussum, Ad Excellentiss.

Principem et D. D. Ludovicum Borbonium archiepiscopum Toletanum, Hispaniarum Primatem. Romae, anno MDCCCIV. Apud Antonium Fulgonium. 1804. Romae: A. Fulgonium. (= Lorenzana).

Missale Hispano-Mozarabicum. 1994. Vol. 2. Toledo: Conferencia Episcopal Española; Arzobispado de Toledo. (= MHM II).

Missale Mixtum secundum regulam beati Isidori dictum Mozarabes. 1500. Edited by Alfonso Ortíz. Toledo: Peter Hagembach. (= MM).

Missale mixtum secundum regulam beati Isidori, dictum Mozarabes, praefatione, notis et appendice ab Alexandro Lesleo, S.J. sacerdote ornatum. 1775. 2 vols. Romae: Typis Joannis Generosi Salomoni. (= Lesley).

Morin, Germanus D., ed. 1893. Liber Commicus sive Lectionarius misase quo Toletana Ecclesia ante annos mille et ducentos utebatur. Anécdota Maredsolana 1. Maredsous: In Monasterio S. Benedicti.

Mundó, Anscari. 1965. “La datación de los códices litúrgicos toledanos.” Hispania Sacra 18:1–25. (= DCLT).

Mundó, Anscari. 1956. “El Commicus palimsest Paris Lat. 2269. Amb notes sobre litúrgia i manuscrits visigòtics a la Septimània i Catalunya.” In Liturgica: Cardinali I. A. Schuster in memoriam, edited by Abadía de Montserrat, 1:151–275. Montserrat: Abadía de Montserrat.

Nocent, Adrien. 1978. “Storia dei libri liturgici romani.” In La liturgia. Panorama Storico generale, edited by Salvatore Marsili, Jordi Pinell, Achille M. Triacca, Tommaso Federici, Adrien Nocent, and Burkhard Neunheuser, vol. 2 of Anamnesi, 147–83. Casale: Marietti.

Perez de Urbel, Justo, and Atilano González Ruiz-Zorrilla, eds. 1950–55. Liber Commicus. Monumenta Hispaniae Sacra. Series Litúrgica 2–3. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Científicas.

Pinell, Jordi. 1965. “Los textos de la antiguas liturgia hispánica: Fuentes para su estudio.” In Estudios sobre liturgia mozárabe, edited by Juan Francisco Rivera Recio, 109–64. Toledo: Diputación Provincial. (= TALH).

Pinell, Jordi. 1972. “Liturgia hispànica.” In Diccionario de Historia Eclesiástica de España, edited by Quintin Aldea Vaquero, Tomás Marín Martínez, and José Vives Gatell, 2:1307–11. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Científicas.

Riesco Chueca, Pilar. 1995. Pasionario Hispánico. Filosofía y Letras 131. Sevilla: Universidad de Sevilla.

Righetti, Mario. 2013. Historia de la Liturgia. Madrid: BAC.

Velkovska, Elena, and Manel Nin. 1998. “Libri liturgici orientali.” In Scientia litúrgica, edited by Anscar J. Chupungco, 1:243–62. Casale Monferrato: Piemme.

Vives, José, and Ángel Fábrega. 1949a. “Calendarios hispánicos anteriores al s. XII.” Hispania Sacra 2 (3): 119–46.

Vives, José, and Ángel Fábrega. 1949b. “Calendarios hispánicos anteriores al s. XII.” Hispania Sacra 2 (4): 339–80.

Vives, José, and Ángel Fábrega. 1950. “Calendarios hispánicos anteriores al s. XII.” Hispania Sacra 3 (5): 145–61.

Yarza Urquiola, Valeriano, ed. 2020a. Passionarium Hispanicum saeculi X. Corpus Christianorum Series Latina 171. Turnhout: Brepols.

Yarza Urquiola, Valeriano, ed. 2020b. Passionarium Hispanicum saeculi XI. Corpus Christianorum Series Latina 171A. Turnhout: Brepols.


Published
2025-03-28


Ramis, G. (2025). El santoral hispano-mozárabe. Fuentes para su estudio. Verbum Vitae, 43(1), 45–70. https://doi.org/10.31743/vv.17939

Gabriel Ramis 
Pontificio Instituto Litúrgico San Anselmo https://orcid.org/0009-0007-5820-4208


License

Creative Commons License

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International License.

The author(s) grant (s) to the Licensee a non-exclusive and royalty-free license in accordance with the provisions of the Appendix: LICENSE TO USE THE WORK