El santoral hispano-mozárabe. Fuentes para su estudio

Gabriel Ramis

Pontificio Instituto Litúrgico San Anselmo , Hiszpania
https://orcid.org/0009-0007-5820-4208


Abstrakt

El estudio del Santoral de los libros litúrgicos nos da luz sobre la evolución del culto de los Santos en cualquier Rito o Iglesia particular, y a través de este estudio podemos constatar la evolución teològica e històrica en la composición del Santoral. Nuestro propósito es ofrecer las fuentes de la liturgia del rito hispano-mozárabe de manera sistemática para un posterior estudio del santoral. Nuestro trabajo se divide en dos secciones: las fuentes manuscritas y las fuentes impresas. De esta manera abarcamos todo el arco cronológico de los libros litúrgicos, presentando todas las fuentes de la tradición A y B tanto del oficio como de la misa, incluídos los calendarios. El arco de tiempo que abarcan las fuentes manuscritas va de finales del s. VII o inicios del VIII hasta el siglo XII; el de las fuentes impresas del 1500 hasta nuestros días. Estudiando el santoral nos encontramos con una primera dificultad, que es el vacío documental de los primeros siglos. Evidentemente que las Iglesias de la Península Ibérica celebraban fiestas de Santos antes del s. VIII, pero no disponemos de documentación litúrgica. La mayoría de las fuentes son de los siglos X al XII cuando no sólo se ha formado el santoral propio de la liturgia hispánica, sino que ha habido un aumento considerable de celebraciones de Santos procedentes de otras Iglesias. Con la edición de Cisneros del Misal y el Breviario, entra en el santoral la celebración de Santos procedentes de las fuentes romanas.

Słowa kluczowe:

santoral, calendarios, manuscritos, místicos, misales impresos, breviarios impresos



Breviarium Gothicum secundum regulam beatissimi Isidori Archiepiscopi Hispalensis Jussu Cardinalis Francisci Ximenii de Cisneros prius editum; nunc opera Excmi. D. Francisci Antonii de Lorenzana Sanctae Ecclesiae Toletanae Hispaniarum Primatis Archiepiscopi recognitum, ad usum sacelli Mozarabum. Matriti anno MDCCLXXV. 2004. Editorial Coordinator Jesús Paniagua Pérez. Introduction Ángel Fernández Collado, Eduardo Vadillo Romero, and Constantino Robles. León: Universidad de León. (= BG).

Breviarium secundum regulam beati Isidori. 1502. Edited by Alfonso Ortíz. Toledo: Petrus Hagembach. (= BI).

Echánove, Alfonso. 1972. “Burriel, Andrés Marcos, S.I.” In Diccionario de Historia Eclesiástica de

España, edited by Quintin Aldea Vaquero, Tomás Marín Martínez, and José Vives Gatell, 1:295–96. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Científicas.

Fábrega Grau, Ángel, ed. 1955. Pasionario hispánico I–II. Monumenta Hispaniae Sacra. Series Liturgica 6. Madrid–Barcelona: Consejo Superior de Investigaciones Científicas.

Federici, Tommaso. 1978. “Libri liturgici orientali.” In Anamnesi: La liturgia: Panorama Storico generale, edited by Salvatore Marsili, Jordi Pinell, Achille M. Triacca, Tommaso Federici, Adrien Nocent, and Burkhard Neunheuser, 2:217–23. Casale: Marietti.

Fernandez Collado, Ángel. 2018. “Los manuscritos litúrgicos visigótico-mozárabes de la biblioteca capitular de Toledo.” In Los códices visigóticos litúrgicos de la Biblioteca Capitular de Toledo, edited by Ángel Fernández Collado, Alfredo Rodríguez González, Isidoro Castañeda Tordera, Andrey A. Volkov, Salvador Aguilera López, and Catedral Primada de Toledo Biblioteca Capitular, 9–31. Toledo: Cabildo Primado Catedral de Toledo. (= BCT).

Férotin, Marius, ed. 1904. Le Liber Ordinum en usage dans l’Église Wisigothique et Mozarabe d’Espagne du cinquème au onzième siècle. Monumenta Ecclesiae Liturgica 5. Paris: Librairie de Firmin-Didot et Cie.

Folsom, Casian. 1998. “I libri liturgici romani.” In Scientia litúrgica, edited by Anscar J. Chupungco, 1:307–10. Casale Monferrato: Piemme.

Gamber, Klaus. 1968. Codices Liturgici Latini Antiquiores. Spicilegii Friburgensis Subsidia 1. Freiburg Schweis: Universitätsverlag.

Gamber, Klaus. 1988. Codices Liturgici Latini Antiquiores: Supplementum. Freiburg Schweis: Universitätsverlag. (= CLLA).

Janini, José, ed. 1981. Liber Ordinum sacerdotal: Cod. Silos. Arch. Monástico, 3. Studia Silensia 7. Silos: Abadía de Silos. (= LOS).

Janini, José, ed. 1991. Liber Ordinum episcopal: Cod. Silos. Arch. Monástico, 4. Studia Silensia 15. Silos: Abadía de Silos. (= LOE).

Jounel, Perre. 2001. “Santi, culto dei.” In Liturgia: I dizionari San Paolo, edited by Domenico Sartore, Achile Maria Triacca, and Carlo Cibien, 1818–36. Cinisello Balsoano (Milano): San Paolo.

Liturgia Mozarabica. Breviarium Gothicum. 1891. In Patrologiae cursus completus: Series Latina, edited by Jacques-Paul Migne, 86. Paris: Migne.

Liturgia Mozarabica. Missale Mixtum. 1862. In Patrologiae cursus completus: Series Latina, edited by Jacques-Paul Migne, 85. Paris: Migne.

Missale Gothicum secundum regulam Beati Isidori Hispalensis episcopi: Iussu Cardinalis Francisci Ximenii de Cisneros, in usum mozarabum prius editum, denuo opera et impensa Eminentissimi Domini Cardinalis Francisci Antonii Lorenzanae recognitum et recussum, Ad Excellentiss.

Principem et D. D. Ludovicum Borbonium archiepiscopum Toletanum, Hispaniarum Primatem. Romae, anno MDCCCIV. Apud Antonium Fulgonium. 1804. Romae: A. Fulgonium. (= Lorenzana).

Missale Hispano-Mozarabicum. 1994. Vol. 2. Toledo: Conferencia Episcopal Española; Arzobispado de Toledo. (= MHM II).

Missale Mixtum secundum regulam beati Isidori dictum Mozarabes. 1500. Edited by Alfonso Ortíz. Toledo: Peter Hagembach. (= MM).

Missale mixtum secundum regulam beati Isidori, dictum Mozarabes, praefatione, notis et appendice ab Alexandro Lesleo, S.J. sacerdote ornatum. 1775. 2 vols. Romae: Typis Joannis Generosi Salomoni. (= Lesley).

Morin, Germanus D., ed. 1893. Liber Commicus sive Lectionarius misase quo Toletana Ecclesia ante annos mille et ducentos utebatur. Anécdota Maredsolana 1. Maredsous: In Monasterio S. Benedicti.

Mundó, Anscari. 1965. “La datación de los códices litúrgicos toledanos.” Hispania Sacra 18:1–25. (= DCLT).

Mundó, Anscari. 1956. “El Commicus palimsest Paris Lat. 2269. Amb notes sobre litúrgia i manuscrits visigòtics a la Septimània i Catalunya.” In Liturgica: Cardinali I. A. Schuster in memoriam, edited by Abadía de Montserrat, 1:151–275. Montserrat: Abadía de Montserrat.

Nocent, Adrien. 1978. “Storia dei libri liturgici romani.” In La liturgia. Panorama Storico generale, edited by Salvatore Marsili, Jordi Pinell, Achille M. Triacca, Tommaso Federici, Adrien Nocent, and Burkhard Neunheuser, vol. 2 of Anamnesi, 147–83. Casale: Marietti.

Perez de Urbel, Justo, and Atilano González Ruiz-Zorrilla, eds. 1950–55. Liber Commicus. Monumenta Hispaniae Sacra. Series Litúrgica 2–3. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Científicas.

Pinell, Jordi. 1965. “Los textos de la antiguas liturgia hispánica: Fuentes para su estudio.” In Estudios sobre liturgia mozárabe, edited by Juan Francisco Rivera Recio, 109–64. Toledo: Diputación Provincial. (= TALH).

Pinell, Jordi. 1972. “Liturgia hispànica.” In Diccionario de Historia Eclesiástica de España, edited by Quintin Aldea Vaquero, Tomás Marín Martínez, and José Vives Gatell, 2:1307–11. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Científicas.

Riesco Chueca, Pilar. 1995. Pasionario Hispánico. Filosofía y Letras 131. Sevilla: Universidad de Sevilla.

Righetti, Mario. 2013. Historia de la Liturgia. Madrid: BAC.

Velkovska, Elena, and Manel Nin. 1998. “Libri liturgici orientali.” In Scientia litúrgica, edited by Anscar J. Chupungco, 1:243–62. Casale Monferrato: Piemme.

Vives, José, and Ángel Fábrega. 1949a. “Calendarios hispánicos anteriores al s. XII.” Hispania Sacra 2 (3): 119–46.

Vives, José, and Ángel Fábrega. 1949b. “Calendarios hispánicos anteriores al s. XII.” Hispania Sacra 2 (4): 339–80.

Vives, José, and Ángel Fábrega. 1950. “Calendarios hispánicos anteriores al s. XII.” Hispania Sacra 3 (5): 145–61.

Yarza Urquiola, Valeriano, ed. 2020a. Passionarium Hispanicum saeculi X. Corpus Christianorum Series Latina 171. Turnhout: Brepols.

Yarza Urquiola, Valeriano, ed. 2020b. Passionarium Hispanicum saeculi XI. Corpus Christianorum Series Latina 171A. Turnhout: Brepols.


Opublikowane
2025-03-28


Ramis, G. (2025). El santoral hispano-mozárabe. Fuentes para su estudio. Verbum Vitae, 43(1), 45–70. https://doi.org/10.31743/vv.17939

Gabriel Ramis 
Pontificio Instituto Litúrgico San Anselmo https://orcid.org/0009-0007-5820-4208


Licencja

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Autor/Autorzy udziela/ją Licencjobiorcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji, zgodnie z postanowieniami załącznika: LICENCJA NA KORZYSTANIE Z UTWORU