The Concept of Hope in Selected Textbooks of Moral Theology
Tadeusz Zadykowicz
The John Paul II Catholic University of Lublin , Polandhttps://orcid.org/0000-0002-1687-8286
Abstract
This article addresses the evolving understanding of hope - one of the theological virtues - in moral theology textbooks. It begins with works that served this purpose even before moral theology emerged as a distinct discipline and moves through textbooks dating from the 17th century, through the 20th century, up to the present day. The starting point is the Jubilee Year 2025, celebrated under the theme of “Pilgrims of Hope,” which offers an opportunity for deeper reflection on this concept. The research question focuses on how hope has been and is currently presented in moral theology textbooks and what stages and directions of this reflection can be identified. The method applied involves a comparative analysis of selected classical and contemporary textbooks, as well as earlier theological-moral works. The criterion guiding the analysis is a substantive approach that considers how hope is understood (as a virtue, commandment, or spiritual disposition) and what its place in the exposition of moral theology and moral life is. The sources include representative textbooks and works by authors such as St. Augustine, Peter Lombard, St. Thomas Aquinas, Juan Azor, St. Alphonsus Maria de Liguori, Johann Michael Sailer, Johann Baptista von Hirscher, and Fritz Tillmann, as well as writings from the immediate pre- and post-conciliar period up to the present day. The article demonstrates that although the concept of hope has undergone significant development, it remains a key category for understanding Christian morality, and contemporary interpretations represent both a continuation and a re-interpretation of the theological tradition.
Keywords:
hope, theological virtue, moral theology, moral theology textbooks, history of moral theology, Jubilee 2025, classical and contemporary approaches to hopeReferences
Augustinus Hipponensis. De civitate Dei: Augustinus Hipponensis. De civitate Dei. Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 40/1, 40/2. Accessed April 30, 2025. https://archive.org/ details/CSEL401.
Augustinus Hipponensis. Enchiridion ad Laurentium de fide, spe et charitate: Augustinus Hipponensis. 1969. Enchiridion ad Laurentium de fide, spe et charitate. Edited by Ernst Evans. Corpus Christianorum Series Latina 46. Turnhout: Brepols.
Augustinus Hipponensis. Epistola 155: Augustinus Hipponensis. Epistola 155. Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 44:430–447. Accessed April 30, 2025. https://www.augustinus.it/latino/lettere/lettera_156_testo.htm.
Augustinus Hipponensis. Epistola 157: Augustinus Hipponensis. Epistola 157. Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 44:449–88. Accessed April 30, 2025. https://dn790007.ca.archive.org/0/items/corpusscriptoru05wissgoog/corpusscriptoru05wissgoog.pdf.
Augustinus Hipponensis. Sermo 4: Augustinus Hipponensis. 1961. Sermo 4. Edited by Cyril Lambot. Corpus Christianorum Series Latina 41. Turnhout: Brepols.
Augustinus Hipponensis. Sermo 20: Augustinus Hipponensis. 1961. Sermo 20. Edited by Cyril Lambot. Corpus Christianorum Series Latina 41. Turnhout: Brepols.
Azor, Ioannes. 1625. Institutionum moralium, in quibus universae quaestiones ad conscientiam recte, aut prave factorum pertinentes, breviter tractantur. Lugduni: Sumptibus Iacobi Cardon & Petri Cauellat.
Benedykt XVI. 2007. Encyklika Spe salvi. https://www.vatican.va/content/benedict-xvi/pl/encyclicals/documents/hf_ben-xvi_enc_20071130_spe-salvi.html.
Derdziuk, Andrzej. 2008. “Ksiądz Janusz Nagórny – świadek teologii nadziei.” In Świadek nadziei: Ks. prof. Janusz Nagórny twórca i nauczyciel teologii moralnej, edited by Andrzej Derdziuk, 15–35. Lublin: Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia Sandomierz.
Drever, Matthew. 2022. “Augustine on Hope in Times of Suffering.” Vox Patrum 82 (3): 145–66. https://doi.org/10.31743/vp.13048. (Crossref)
Drożdż, Alojzy. 1994a. Dekalog. Part 1. Pomoce Naukowe Instytutu Teologicznego w Tarnowie 6. Tarnów: Biblos.
Drożdż, Alojzy. 1994b. Wiara – nadzieja – miłość: Teologia moralna szczegółowa. Pomoce Naukowe Instytutu Teologicznego w Tarnowie 7. Tarnów: Biblos.
Franciszek. 2017. Nadzieja: Katechezy Ojca Świętego. Biuro Informacyjne Opus Dei. Accessed May 5, 2025. https://odnmedia.s3.amazonaws.com/files/Papie%C5%BC-Franciszek-Katechezy-o-nadzei-1320171211-104447.pdf.
Franciszek. 2024. Bulla Spes non confundit. https://www.vatican.va/content/francesco/pl/bulls/documents/20240509_spes-non-confundit_bolla-giubileo2025.pdf.
Frejusz, Kamilla. 2024. “Katecheza w ponowoczesności – przestrzenie dialogu.” Verbum Vitae 42 (1): 191–206. https://doi.org/10.31743/vv.17004. (Crossref)
Ganc, Damijan. 2024. “Navigating the Postmodern Landscape: Embracing Interdisciplinary Openness in Pastoral Theology.” Verbum Vitae 42 (1): 39–55. https://doi.org/10.31743/vv.17029. (Crossref)
Häring, Bernhard. 1954. Das Gesetz Christi: Moraltheologie dargest für Priester und Laien. Freiburg im Breisgau: Wewel.
Hirscher, Johann Baptist von. 1851a. Die christliche Moral als Lehre von der Verwirklichung des göttlichen Reiches in der Menschheit. Vol. 1. Tübingen: Laupp’schen Buchhandlung (Laupp & Siebeck).
Hirscher, Johann Baptist von. 1851b. Die christliche Moral als Lehre von der Verwirklichung des göttlichen Reiches in der Menschheit. Vol. 2. Tübingen: Laupp’schen Buchhandlung (Laupp & Siebeck).
Hirscher, Johann Baptist von. 1851c. Die christliche Moral als Lehre von der Verwirklichung des göttlichen Reiches in der Menschheit. Vol. 3. Tübingen: Laupp’schen Buchhandlung (Laupp & Siebeck).
Jan Paweł II. 1994. Przekroczyć próg nadziei. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL.
Jan Paweł II. 2003. Posynodalna adhortacja apostolska Ecclesia in Europa. https://www.vatican.va/content/john-paul-ii/en/apost_exhortations/documents/hf_jp-ii_exh_20030628_ecclesia-in-europa.html.
Jeżyna, Krzysztof. 2011. “Wprowadzenie.” In Ks. Janusz Nagórny: Z wiary miłość i nadzieja, edited by Krzysztof Jeżyna, Jerzy Gocko, and Wojciech Rzepa, 9–12. Lublin: Wydawnictwo KUL.
Katechizm Kościoła Katolickiego. 1994. Poznań: Pallottinum.
Kokoszka, Adam. 1997. Zobowiązujące znaki łaski. Pomoce Naukowe Instytutu Teologicznego w Tarnowie 23. Tarnów: Biblos.
Leon XIII. 1879. Encyclical Aeterni Patris. (= AP). https://www.vatican.va/content/leo-xiii/la/encyclicals/documents/hf_l-xiii_enc_04081879_aeterni-patris.html.
Liguori, Alphonsus Maria. 1879. Theologia moralis. Vol. 1. Augustae Taurinorum: Ex typis Hyacinthi Marietti.
Lombardus, Petrus. 1841. Sententiarum libri quatuor. Vol. 1. Paris: Migne.
Mąkosa, Paweł. 2024. “Optimising Religious Education in Poland in the Age of Secularisation.” Verbum Vitae 42 (1): 271–83. https://doi.org/10.31743/vv.16846. (Crossref)
Mąkosa, Paweł, and Tomasz Adamczyk. 2024. “Przemiany religijności w społeczeństwie polskim.” Verbum Vitae 42 (1): 1–15. https://doi.org/10.31743/vv.17095. (Crossref)
Noldin, Hieronymus. 1911a. Summa theologiae moralis. 9th ed. Vol. 1. Rome–New York: Pustet.
Noldin, Hieronymus. 1911b. Summa theologiae moralis. 9th ed. Vol. 2. Regensburg–Rome–New York: Pustet.
Olejnik, Stanisław. 1956. Cnoty teologiczne. Vol. 1 of Teologia moralna szczegółowa. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej.
Olejnik, Stanisław. 1989. Podstawowe ukierunkowanie życia chrześcijańskiego. Vol. 4 of Teologia moralna: Dar – wezwanie – odpowiedź. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej.
Olejnik, Stanisław. 1990. Życie osobiste i współżycie międzyludzkie. Vol. 6 of Teologia moralna: Dar – wezwanie – odpowiedź. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej.
Olejnik, Stanisław. 1991. Służba Bogu i otwarcie się na świat. Vol. 5 of Teologia moralna: Dar – wezwanie – odpowiedź. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej.
Olejnik, Stanisław. 1993. Moralność życia społecznego. Vol. 7 of Teologia moralna: Dar – wezwanie – odpowiedź. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej.
Olejnik, Stanisław. 1999. Teologia moralna życia osobistego. Powołanie Chrześcijańskie 2. Włocławek: Wydawawnictwo Diecezjalne.
Perszon, Jan. 2024. “The Crisis of Western Culture and Secularism.” Verbum Vitae 42 (2): 377–400. https://doi.org/10.31743/vv.17061. (Crossref)
Piegsa, Joachim. 2002. Religijne podstawy moralności: Wiara – nadzieja – miłość. Vol. 2 of Człowiek – istota moralna. Podręczniki. Uniwersytet Opolski. Wydział Teologiczny 6. Opole: Uniwersytet Opolski; Wydział Teologiczny.
Pinckaers, Servais Theodore. 1994. Źródła moralności chrześcijańskiej. Translated by Agnieszka Kuryś. Poznań: W drodze.
Prümmer, Dominicus. 1961. Manuale theologiae moralis: Secundum principia S. Thomae Aquinatis. Vol. 1. Barcelona–Freiburg im Breisgau–Rome: Herder.
Sailer, Johann Michael. 1834a. Handbuch der christlichen Moral: Zunächst für künftige katholische Seelsorger und dann für jeden gebildeten Christen. Vol. 1. Sulzbach: Seidel.
Sailer, Johann Michael. 1834b. Handbuch der christlichen Moral: Zunächst für künftige katholische Seelsorger und dann für jeden gebildeten Christen. Vol. 2. Sulzbach: Seidel.
Sailer, Johann Michael. 1834c. Handbuch der christlichen Moral: Zunächst für künftige katholische Seelsorger und dann für jeden gebildeten Christen. Vol. 3. Sulzbach: Seidel.
Sobór Watykański II. 1965. Dekret o formacji kapłańskiej Optatam totius. (= OT).
Sobór Watykański II. 1965. Konstytucja Duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et Spes.
Sullivan, John. 2024. “Catholic Pastoral and Prophetic Responses to a Secularizing Landscape.” Verbum Vitae 42 (1): 55–76. https://doi.org/10.31743/vv.16720. (Crossref)
Szymik, Jerzy. 2008. “Źródło i pragnienie: Teologia znaków czasu w służbie prymatu Boga.” Verbum Vitae 14:219–40. https://doi.org/10.31743/vv.1482. (Crossref)
Thomas de Aquino. Summa theologiae. (= ST). Accessed April 14, 2025. https://www.corpusthomisticum.org/iopera.html.
Tillmann, Fritz. 1934. Die katholische Sittenlehre: Die Idee der Nachfolge Christi. Vol. 3. Düsseldorf: Schwann.
Witek, Stanisław. 1983. Chrześcijańska wizja moralności. Poznań: Księgarnia św. Wojciecha. Zgromadzenie Specjalne Synodu Biskupów dla Europy. 1999. Orędzie Nieśmy z radością świadectwo Ewangelii nadziei w Europie! Accessed April 30, 2025. https://adonai.pl/wiara/?id=256.
The John Paul II Catholic University of Lublin
Ks. Tadeusz Zadykowicz, profesor nadzwyczajny w Katedrze Teologii Moralnej Fundamentalnej i Ekumenicznej Instytutu Nauk Teologicznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. Zainteresowania naukowe: moralność życia religijnego; współczesny kontekst życia religijno-moralnego; biblijne oraz kulturowe przesłanki moralności; rola wzorów osobowych w chrześcijańskim życiu moralnym.
https://orcid.org/0000-0002-1687-8286License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International License.
The author(s) grant (s) to the Licensee a non-exclusive and royalty-free license in accordance with the provisions of the Appendix: LICENSE TO USE THE WORK
