The Fermentum in the Historical Context of the Roman Liturgy

Łukasz Celiński

Catholic Academy in Warsaw , Poland
https://orcid.org/0000-0002-1068-7657


Abstract

This contribution is a historical study of the ancient Roman practice of fermentum, which was already established and attested in the city of Rome at the beginning of the 5th century. Despite the scarcity of documentation relating to this liturgical practice, a critical study of the sources, together with their broader context, offers a more complete view of the phenomenon. Our study offers a critical re-evaluation not only of the liturgical sources themselves, but also of the opinions of leading scholars of the past regarding the Roman practice of fermentum.

Keywords:

fermentum, roman mass, roman liturgy, papal liturgy, history of the liturgy



Ad Gallos Episcopos. 2005. In La décrétale ‘Ad Gallos Episcopos’: Son texte et son auteur, edited by Yves-Marie Duval, 24–49. Supplements to Vigiliae Christianae 73. Leiden–Boston: Brill.

Amalarius Metensis. 1948. Liber officialis. Edited by Jean Michel Hanssens. Studi e testi 139. Città del Vaticano: Bibliotheca Apostolica Vaticana.

Ambrosiaster. Commentarius in Epistula ad Timotheum Prima: Ambrosiaster. 1969. Commentarius in Epistula ad Timotheum Prima. Edited by Heinrich Joseph Vogels. Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 81/3, 251–94. Vindobonae: Tempsky.

Ambrosiaster. 2009. Commentaries on Galatians-Philemon. Translated and edited by Gerald L. Bray. Ancient Christian Texts. Downers Grove, IL: IVP Academic. (= Bray).

Andrieu, Michel. 1971. Les Ordines Romani du Haut Moyen Âge. Vol. 2. Spicilegium Sacrum Lovaniense 23. Louvain: Spicilegium Sacrum Lovaniense.

Andrieu, Michel. 1974. Les Ordines Romani du Haut Moyen Âge. Vol. 3. Spicilegium Sacrum Lovaniense 24. Louvain: Spicilegium Sacrum Lovaniense.

Baldovin, John. 1987. The Urban Character of the Christian Worship: The Origins, Development, and Meaning of Stational Liturgy. Orientalia Christiana Analecta 228. Roma: Pontificio Istituto Orientale.

Baldovin, John. 2005. “The Fermentum in the Fifth Century: A Reconsideration.” Worship 79:38–53.

Baumstark, Anton. 1927. “Das Gesetz der Erhaltung des Alten in liturgisch hochwertiger Zeit.” Jahrbuch für Liturgiewissenschaft 7:1–23.

Burini De Lorenzi, Clara. 2017. “Innocenzo I: Lettera decretale a Decenzio Vescovo di Gubbio.” In La decretale di papa Innocenzo I al vescovo di Gubbio Decenzio, edited by Matteo Monfrinotti, 5–23. Studia Anselmiana 174. Roma: Pontificio Ateneo S. Anselmo.

Capo, Lidia. 2009. Il Liber Pontificalis, i longobardi e la nascita del dominio territoriale della Chiesa romana. Istituzioni e società 12. Spoleto: Centro Italiano di Studi sull’alto medioevo.

Celiński, Łukasz. 2020. I riti che seguono l’anafora nella messa in Occidente: Studio di liturgia comparata. Zürich: LIT.

Celiński, Łukasz. 2022. “Messale papale di Clemente V (1305–1314) (ms. Cambridge, Fitzwilliam Museum, McClean 51) Testo con appunti sul contesto.” In Studi sulle fonti della liturgia romana Messale-Lezionario-Pontificale/Studies on the Sources of the Roman Liturgy Missal-Lectionary-Pontifical, edited by Dominik Jurczak and Markus Tymister, 85–198. Napoli: Editrice Domenicana Italiana.

Chavasse, Antoine. 1993. La liturgie de la ville de Rome du Ve au VIIIe siècle. Studia Anselmiana 112. Roma: Pontificio Ateneo S. Anselmo.

Concilium Nicaenum I. 1990. In Nicaea I to Lateran V, edited by Norman P. Tanner, 5–19. Vol. 1 of Decrees of the Ecumenical Councils. London: Sheed & Ward; Washington, D.C.: Georgetown University Press.

Connell, Martin. 2010. Church and Worship in Fifth-Century Rome: The Letter of Innocent I to Decentius od Gubbio. Kiraz Liturgical Studies. Piscataway, NY: Gorgias Press. (Crossref)

Constitutiones Apostolorum. 1987. In Livres VII–VII, edited by Marcel Metzger, 18–311. Vol. 3 of Les Constitutions Apostoliques. Sources chrétiennes 336. Paris: Cerf.

Crum, Walter Ewing. 1903. “Texts Attributed to Peter of Alexandria.” The Journal of Theological Studies 4:387–97. (Crossref)

Duval, Yves-Marie. 2005. La décrétale Ad Gallos Episcopos: Son texte et son auteur. Supplements to Vigiliae Christianae 73. Leiden–Boston: Brill. (Crossref)

Epiphanius Constatiniensis, Panarion: Epiphanius Constatiniensis. 1933. Panarion. Vol. 3. Edited by Karl Holl. Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten drei Jahrhunderte 37. Leipzig: Hinrichs.

Fulbertus Carnotensis, Epistula 3: Fulbertus Carnotensis. 1880. “Epistula 3.” In Patrologiae cursus completus: Series Latina, edited by Jacques-Paul Migne, 141:192d–195d. Paris: Migne.

Historia ecclesiastica: Eusebius Caesariensis. 1955. Historia ecclesiastica. Vol. 2. Edited by Gustave Bardy. Sources chrétiennes 41. Paris: Cerf.

Hunt, Edmund, ed. 1957. St. Leo the Great: Letters. The Fathers of the Church: A New Translation 34. New York: Fathers of the Church Inc.

Hunter, David G. 2017. “Rivalry Between Presbyters and Deacons in the Roman Church: Three Notes on Ambrosiaster, Jerome, and The Boasting of the Roman Deacons.” Vigiliae Christianae 71 (5): 495–510. https://doi.org/10.1163/15700720-12341314. (Crossref)

Ignatius Antiochenus, Ad Smyrnaeos: Ignatius Antiochenus. 2007. “Ad Smyrnaeos.” In Ignace d’Antioche-Polycarpe de Smyrne: Lettres, Martyre de Polycarpe, edited by Pierre-Thomas Camelot. Sources chrétiennes 10bis:132–45. Paris: Cerf.

Innocentius. 1973. Decentio Episcopo Egubino. In La lettre du pape Innocent Ier à Décentius de Gubbio, 19 mars 416, edited by Robert Cabié, 18–33. Bibliothèque de la Revue d’histoire ecclésiastique 58. Louvain: Publications Universitaires de Louvain.

Jungmann, Josef Andreas. 1962. Eredità liturgica e attualità pastorale. Roma: Edizioni Paoline.

Klauser, Theodor, ed. 1972. Das Römische Capitulare Evangeliorum: Texte und Untersuchungen zu seiner Ältesten Geschichte. Liturgiewissenschaftliche Quellen und Forschungen 28. Münster: Aschendorff.

Kleist, James A., ed. 1949. The Epistles of St. Clement of Rome and St. Ignatius of Antioch. Westminster, MD: Newmann Press.

Leo I, Epistolae: Leo I. 1865. “Epistolae.” In Patrologiae cursus completus: Series Latina, edited by Jacques-Paul Migne, 54. Paris: Migne.

Leroquais, Victor. 1937. Les Pontificaux manuscrits des bibliothèques publiques de France. Vol. 1. Paris: [s.n.].

Liber Pontificalis. 1886. In Le Liber Pontificalis: Texte, introduction et commentaire. Vol. 1. Edited by Louis Marie Olivier Duchesne. Paris: Thorin.

Loomis, Louise Ropes, ed. 1916. To the Pontificate of Gregory I. Vol 1 of The Book of Popes (Liber Pontificalis). New York: Columbia University Press.

Mabillon, Jean. In ordinem romanum commentarius praevius: Jean Mabillon. 1862. “In ordinem romanum commentarius praevius.” In Patrologiae cursus completus: Series Latina, edited by Jacques-Paul Migne, 78:851–936. Paris: Migne.

Mabillon, Jean. 1685. “Iter Germanicum.” In Vetera analecta, edited by Jean Mabillon, 4:1–92. Luteciae Parisiorum: Apud Viduam Edmundi Martin et Johannem Boudot.

Martène, Edmond, ed. 1967a. De antiquis ecclesiae ritibus. Vol. 1. Hildesheim: Georg Olms.

Martène, Edmond, ed. 1967b. De antiquis ecclesiae ritibus. Vol. 2. Hildesheim: Georg Olms.

Martin, Annic. 1984. “Les premiers siècles du christianisme à Alexandrie: Essai de topographie religieuse (IIIe–IVe siècles).” Revue des Études Augustiniennes 30 (3–4): 211–25. https://doi.org/10.1484/J.REA.5.104495. (Crossref)

Martin, Annic. 1989. “Topographie et liturgie: Le problème des ‘paroisses’ d’Alexandrie.” In Actes du XIe Congrès International d’Archéologie Chrétienne: Lyon, Vienne, Grenoble, Genève et Aoste (21–28 Septembre 1986), edited by Noël Duval, 2:1133–44. Collection de l’École française de Rome 123. Rome: École française de Rome; Città del Vaticano: Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana.

Metzger, Marcel. 2002. “Évolution de la liturgie à Rome autour des Ve et VIe siècles.” In Liturgiereformen: Historische Studien zu einem bleibenden Grundzug des christlichen Gottesdienstes, edited by Martin Klöckener and Benedikt Kranemann, 1:187–208. Liturgiewissenschaftliche Quellen und Forschungen 88. Münster: Aschendorff.

Metzger, Marcel. 2015. Les institutions. Vol. 1 of L’Église dans l’Émpire romain: Le culte. Studia Anselmiana 163. Roma: Pontificio Ateneo Sant’Anselmo.

Mieczkowski, Janusz. 2010. “Geneza i historia fermentum.” Ruch Biblijny i Liutrgiczny 63 (2): 147–64. https://doi.org/10.21906/rbl.167. (Crossref)

Monfrinotti, Matteo, ed. 2017. La decretale di papa Innocenzo I al vescovo di Gubbio Decenzio. Studia Anselmiana 174. Roma: Pontificio Ateneo S. Anselmo.

Nautin, Pierre. 1982. “Le rite du fermentum dans les églises urbaines de Rome.” Ephemerides Liturgicae 96:510–522.

Ordo Romanus Primus: Latin Text and Translation with Introduction and Notes. 2012. Translated by Alan Griffiths. Joint Liturgical Studies 73. Norwich: Joint Liturgical Studies. (= Griffiths).

Ordo Romanus I. 1971a. “Ordo I.” In Les Ordines Romani du Haut Moyen Âge, edited by Michel Andrieu, 2:66–108. Louvain: Spicilegium Sacrum Lovaniense.

Ordo Romanus II. 1971b. “Ordo II.” In Les Ordines Romani du Haut Moyen Âge, edited by Michel Andrieu, 2:115–16. Louvain: Spicilegium Sacrum Lovaniense.

Ordo Romanus IV. 1971c. “Ordo IV.” In Les Ordines Romani du Haut Moyen Âge, edited by Michel Andrieu, 2:157–70. Louvain: Spicilegium Sacrum Lovaniense.

Ordo Romanus VII. 1971d. “Ordo VII.” In Les Ordines Romani du Haut Moyen Âge, edited by Michel Andrieu, 2:295–305. Louvain: Spicilegium Sacrum Lovaniense.

Ordo Romanus XXXB. 1974a. “Ordo XXXB.” In Les Ordines Romani du Haut Moyen Âge, edited by Michel Andrieu, 3:467–77. Louvain: Spicilegium Sacrum Lovaniense.

Ordo Romanus XXXIV. 1974b. “Ordo XXXIV.” In Les Ordines Romani du Haut Moyen Âge, edited by Michel Andrieu, 3:604–13. Louvain: Spicilegium Sacrum Lovaniense.

Ordo Romanus XXXV. 1985a. “Ordo XXXV.” In Les Ordines Romani du Haut Moyen Âge, edited by Michel Andrieu, 4:33–46. Louvain: Spicilegium Sacrum Lovaniense.

Ordo Romanus XXXVI. 1985b. “Ordo XXXVI.” In Les Ordines Romani du Haut Moyen Âge, edited by Michel Andrieu, 4:195–205. Louvain: Spicilegium Sacrum Lovaniense.

Ordo Romanus XXXIX. 1985c. “Ordo XXXIX.” In Les Ordines Romani du Haut Moyen Âge, edited by Michel Andrieu, 4:283–86. Louvain: Spicilegium Sacrum Lovaniense.

Parenti, Stefano. 2008. “Lo studio e la storia della messa romana nella prospettiva della liturgia comparata: Alcuni esempi.” Ecclesia Orans 25:193–226.

Paulinus Nolanus. Epistulae: Paulinus Nolanus. 1894. Epistulae. Edited by Guilelmus de Hartel. Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 29. Vindobonae: Tempsky.

Pontificale Romanae Curiae. 1938. Le Pontifical de la Curie Romaine au XIIIe siècle. Vol. 2 of Le Pontifical romain au moyen-âge, edited by Michel Andrieu. Studi e Testi 87. Città del Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana.

Pontificale Romano-Germanicum. 1963. Pontificale Romano-Germanicum I–XCVIII. In Le Pontifical romano-germanique du dixième siècle, edited by Cyrille Vogel, 1:3–355. Studi e Testi 226. Città del Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana.

Pontificale Romanum saeculi XII. 1938. Le Pontifical Romain du XIIe siècle. Vol. 1 of Le Pontifical romain au moyen-âge, edited by Michel Andrieu. Studi e Testi 86. Città del Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana.

Pontificale Suessionense. 1151–1200. Paris, BNF lat. 17334. Bibliothèque nationale de France. Département des Manuscrits, Paris. Digital facsimile. Accessed August 22, 2025. https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b10550784b/f2.item.r=latin%2017334.

Riedel, Wilhelm. 1900. Die Kirchenrechtsquellen des Patriarchats Alexandrien. Leipzig: Deichert.

Saxer, Victor. 1989. “L’utilisation par la liturgie de l’espace urbain et suburbain: L’exemple de Rome dans l’antiquité et le haut Moyen Âge.” In Actes du XIe Congrès International d’Archéologie Chrétienne: Lyon, Vienne, Grenoble, Genève et Aoste (21–28 Septembre 1986), edited by Noël Duval, 2:917–1033. Collection de l’École française de Rome 123. Rome: École française de Rome; Città del Vaticano: Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana.

Sinodus Autisioderensis (561–605). 1963. In Concilia ecclesiarum Galliae, edited by Charles Munier, 2:265–72. Corpus Christianorum Series Latina 148A. Tournhout: Brepols.

Stuiber, Alfred. 1966. “Eulogia.” In Reallexikon für Antike und Christentum, edited by Theodor Klauser, 6:900–928. Stuttgart: Hiersemann.

Taft, Robert. 2000. The Precommunion Rites. Vol. 5 of A History of the Liturgy of St. John Chrysostom. Orientalia Chrisiana Analecta 261. Roma: Pontificio Istituto Orientale.

Taft, Robert. 2001. “Anton Baumstark’s Comparative Liturgy Revisited.” In Comparative Liturgy Fifty Years after Anton Baumstark (1872–1948): Acts of the International Congress Rome, 25–29 September, 1998, edited by Robert Taft and Gabriele Winkler, 191–232. Orientalia Christiana Analecta 265. Roma: Pontificio Istituto Orientale.

Tanner, Norman P., ed. 1990. Nicaea I to Lateran V. Vol. 1 of Decrees of the Ecumenical Councils. London: Sheed & Ward; Washington, D.C.: Georgetown University Press.

Tymister, Markus. 2017. La concelebrazione eucaristica: Storia, questioni teologiche, rito. Bibliotheca Ephemerides Liturgicae 182. Roma: Edizioni Liturgiche.

Download

Published
2025-12-19


Celiński, Łukasz. (2025). The Fermentum in the Historical Context of the Roman Liturgy. Verbum Vitae, 43(4), 1165–1190. https://doi.org/10.31743/vv.19046

Łukasz Celiński  celinski@akademiakatolicka.pl
Catholic Academy in Warsaw

Rev. Łukasz Celiński, presbyter of the Diocese of Siedlce. Doctor of Sacred Liturgy at the Pontifical Institute of St. Anselm in Rome (2020). Assistant professor at the Catholic Academy in Warsaw.

https://orcid.org/0000-0002-1068-7657



License

Creative Commons License

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International License.

The author(s) grant (s) to the Licensee a non-exclusive and royalty-free license in accordance with the provisions of the Appendix: LICENSE TO USE THE WORK