Lista czystych przeżuwaczy w Pwt 14,5 w przekładzie Septuaginty
Abstrakt
W artykule zostaje poruszona kwestia przekładu w Septuagincie listy zwierząt czystych, dziko żyjących kopytnych przeżuwaczy, zamieszczonej w Pwt 14,5. Zauważalny jest fakt, że tłumacze, podając ekwiwalenty dla hebrajskich nazw roślinożerców występujących w Palestynie, posłużyli się tak egzotycznymi przedstawicielami fauny jak żyrafa. W związku z tym nasuwa się pytanie, czym kierowali się aleksandryjscy tłumacze, wprowadzając do swego przekładu słabo bądź w ogóle nieidentyfikowalne w egipskim środowisku zwierzęta. W artykule podjęto próbę wyjaśnienia tego zamierzenia. Na podstawie przekładu listy czystych przeżuwaczy poruszono także kwestie związane ze starożytną tradycją datacji powstania Septuaginty.
Słowa kluczowe:
Septuaginta, Księga Powtórzonego Prawa, zwierzęta, zwierzęta czyste, fauna afrykańska, żyrafaBibliografia
Agatarchides z Knidos, Dzieje (tł. G. Malinowski) (Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego 2007).
Aitken, J.K., „Why Is the Giraffe Kosher? Exoticism in Dietary Laws of the Second Temple Period”, Biblische Notizen 164 (2015) 21–34.
Amar, Z. – Bouchnick, R. – Bar-Oz, G., „The Contribution of Archaeozoology to the Identification of the Ritually Clean Ungulates Mentioned in the Hebrew Bible”, The Journal of Hebrew Scriptures 10 (2010) 2–24. (Crossref)
Amar, Z. – Serri, Y., „When Did the Water Buffalo Make Its Appearance in Eretz Israel?”, Cathedra 117 (2005) 63–70.
Amar, Z. – Zivotofsky, A.Z. – Zivotofsky, D., „The Kashrut of the Giraffe – a Post-mortem Report”, Tehumin 23 (2003) 491–499.
Aristoteles, Physica, tł. pol. K. Leśniak: Arystoteles, Fizyka. O niebie. O powstawaniu i niszczeniu. Meteorologika. O świecie. Metafizyka (Dzieła Wszystkie 2; Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1990).
Ashley, T.R., The Book of Numbers. New International Commentary on the Old Testament (Grand Rapids, MI: Eerdmans 1993).
Bochart, S, Hierozoicon, Sive Bipartitum Opus De Animalibus S. Scripturae: Cujus Pars Prior Libris IV. De Animalibus in Genere, & de Quadrupedibus Viviparis & Oviparis: Pars Posterior Libris VI. De Avibus, Serpentibus, Insectis, Aquaticis, & Fabulosis Animalibus agit. Cum Indice Septuplici... wyd. 4 (Lugduni Batavorum: Boutesteyn & Luchtmans – Trajecti ad Rhenum: Vande Water 1712).
Bodenheimer, F.S., The Animals of Israel (Tel-Aviv: Devir 1953).
Buquet, T., „Pourquoi la Bible des Septante a-t-elle traduit le zemer du Deutéronome en kamelopardalis? Réflexions sur le statut symbolique et alimentaire de la giraffe”, Anthropozoologica 41/1 (2006) 7–25.
Camponigro, M.S., „Judith, Holding the Tale of Herodotus”, „‘No One Spoke Ill of Her’.”: Essays on Judith (ed. J.C. VanderKam) (Society of Biblical Literature, Early Judaism and its Its Literature 2; Atlanta, GA: Scholars Press 1992) 47–59.
Cancik, H. (red.), Der Neue Pauly. Enzyklopädie der Antike (Stuttgart – Weimar: Metzler 1996) I.
Carandini, A. – Ricci, A. – de Vos, M., Filosofiana, the Villa of Piazza Armerina: . The image Image of a Roman aristocrat Aristocrat at the time Time of Constantine (Palermo: Flaccovio 1982).
Cary, M. – Warmington, E.H., Starożytni odkrywcy (tł. B. Wojciechowski) (Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1968)
Chrostowski, W., „«Gdy Bóg przemówił po grecku» Geneza, natura i oddziaływanie Septuaginty”, Biblia w przekładach i komentarzach (red. K. Morta) (Wrocław: Uniwersytet Wrocławski. Pracownia Starożytnego Bliskiego Wschodu i Tradycji Biblijnej 2019) 15–29.
Chrostowski, W., „Sytuacja językowa na terenie Palestyny w epoce przedchrześcijańskiej”, Przegląd Powszechny 4 (1984) 46–613; (1985) 329–342.
Collins, N.L., „281 BCE: – the The Year of the Translation of the Pentateuch into Greek under Ptolemy II”, Septuagint, Scrolls and Cognate Writings (red. G. J. Brooke – B. Lindars) (SBL Septuagint and Cognate Studies 33; Atlanta, Georgia GA: Scholars Presss 1992) 403–503.
Diodorus Siculus, Bibliotheca historica, tł. pol. M. Wróbel: Diodor Sycylijski, Starożytności asyryjskie i indyjskie (Fontes Historiae Antiquae. Zeszyty Źródłowe do Dziejów Społeczeństw Antycznych 34; Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM 2017).
Estes, R.D., The Behavior Guide to African Mammals. Including Hoofed Mammals, Carnivores, Primates (Berkeley, CA – Los Angeles, CA: University of California Press 1992).
Eusebius Werke. VII. Die Chronik des Hieronymus, Hieronymi Chronicon (red. R. Helm) (Leipzig: Hinrichs’sche Buchhandlung 1913).
Foertmeyer, V., „The Dating of the Pompe of Ptolemy 11 Philadelphus”, Zeitschrift für Alte Geschichte 37/1 (1988) 90–104.
Geller Nathanson, B., „Rośliny”, Słownik wiedzy biblijnej (red. B.M. Metzger – M.D. Coogan; tł. A. Karpowicz et al.) (Warszawa: Vocatio 1996).
Harl, M., , La Bible d’Alexandrie. 1. La Genèse. Traduction du texte grec de la Septante (Paris: Editions du Cerf 1986).
Heliodorus, Aethiopica, tł. pol. S. Dworacki: Opowieść etiopska o Theagenesie i Chariklei (Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM 2000).
Herodotus, Historiae, tł. pol. S. Hammer: Herodot, Dzieje (Warszawa: Czytelnik 1954).
Husson, G., „Le paradis de délices (Genèse 3,23–24)”, Revue des Études Grecques 101 (1988) 64–73. (Crossref)
Isidorus Hispalensis, Etymologiarum sive originum. Libri XX (red. W.M. Lindsay) (Oxonii: e Typographeo Clarendoniano 1911).
Jacobson, D.M., The Hellenistic Paintings at Marisa (Leeds: Maney 2007).
Kádár, Z., „Some Problems Concerning the Scientific Authenticity of Classical Authors on Libyan Fauna, Libyan Animals in the Work of Strabo of Amasea”, Acta Classica Universitatis Scientiarum Debreceniensis 24 (1988) 51–56.
Keel, O. – Küchler, M. – Uehlinger, C., Orte und Landschaften der Bibel. I. Graphisch-geschichtliche Landeskunde (Zürich – Einsiedeln – Köln: Vandenhoeck & Ruprecht 1984).
Keller, O., Die antike Tierwelt (Leipzig: Engelmann 1909).
Kitchell Jr, K.F., Animals in the Ancient World from A to Z (London – New York: Routledge 2014). (Crossref)
Koehler, L. – Baumgartner, W. – Stamm, J.J., Wielki słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu (red. P. Dec) (Warszawa: Vocatio 2008) (= WSHP).
Koenig, Y., „Quelques «égyptianismes» de la Septante”, BIFAO 98 (1998) 223–233.
Kowalik, K.P., Reinterpretacja tekstu o Abrahamie z Rdz 11,27-25,18 w Septuagincie (Series Biblica Paulina 8; Częstochowa: Edycja Świętego Pawła 2010).
Kwilecka, I., Studia nad staropolskimi przekładami Biblii (Poznań: UAM. Wydział Teologiczny – PAN. Instytut Slawistyki 2003).
Laufer, B., The Giraffe in History and Art (Chicago, IL: Field Museum of Natural History 1928).
Law, T., When God Spoke Greek. The Septuagint and the Making of the Christian Bible (Oxford – New York: Oxford University Press 2013) 39–40. (Crossref)
Lisowsky, G., Konkordanz zum hebräischen Alten Testament (Stittgart: Deutsche Bibelgesellschaft 1981).
Łach, S., Księga Powtórzonego Prawa (Pismo Święte Starego Testamentu 2/3; Poznań – Warszawa: Pallottinum 1971).
Majewski, M., „Zwierzęta czyste i nieczyste w Starym Testamencie. Część I: Omówienie prawa czystości zwierząt”, Zeszyty Naukowe Stowarzyszenia Biblistów Polskich 11 (2014) 375–398.
Malinowski, G., Zwierzęta świata antycznego. Studia nad „Geografią” Strabona (Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego 2003).
McDermott, W.C., The Ape in Antiquity (Baltimore, MD: Johns Hopkins Press 1938).
Meyboom, P.G.P., The Nile Mosaic of Palestrina. Early Evidence of Egyptian Religion in Italy (Leider – New York – Köln: Brill 1995). (Crossref)
Miziur-Moździoch, M., „Bestial Rivalry: Animals Propaganda in the Hellenistic Kingdoms”, Eos 102/1 (2015) 7–28.
Miziur-Moździoch, M., „How a Sheep Turned into a Giraffe: The Case of Deuteronomy 14:5”, Vetus Testamentum 70/4–5 (2020) 753–758. (Crossref)
Morta, K., „Biblijny szafan – problem identyfikacyjno-egzegetyczny”, Verbum Vitae 32/1 (2017) 351–396. (Crossref)
Morta, K., „Did Agatharchides mention an african name of giraffe?”, Živa Antika 64 (2014) 73–92.
Morta, K., Świat egzotycznych zwierząt u Solinusa (Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego 2004).
Murray, O., „Herodotus and Hellenistic Culture”, The Classical Quarterly 22/2 (1972) 200–213. (Crossref)
Origenes, De principiis, tł. pol. S. Kalinkowski: Orygenes, O zasadach (Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy 23; Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej 1979).
Origenes, Vier Bücher von den Prinzipien (red. H. Görgemanns – H. Karpp) (Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft 1976).
Origenes Werke. V. De Principiis (red. P. Koetschau) (Leipzig: Hinrichs’sche Buchhandlung 1913) 325–326.
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu (red. M. Peter – M. Wolniewicz) (Poznań: Księgarnia Św. Wojciecha 1991) (= Biblia Poznańska).
Rambiert-Kwaśniewska, A., Terminologia tekstylna w Biblii Hebrajskiej i Septuagincie. Włókna i tkaniny (Warszawa: Vocatio 2019).
Rösel M., „The Text-Critical Value of Septuagint-Genesis”, Bulletin of the International Organization for Septuagint and Cognate Studies 31 (1998) 62–70.
Rösel, M., Übersetzung als Vollendung der Auslegung. Studien zur Genesis-Septuaginta (Beihefte zur Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft 223; Berlin – New York: De Gruyter 1994). (Crossref)
Schwartz, Y., Crops of the Land of Israel (Jerusalem: Ariel 1900).
Septuaginta, czyli Biblia Starego Testamentu wraz z księgami deuterokanonicznymi i apokryfami (przekł. R. Popowski) (Warszawa: Vocatio 2013).
Steinmeyer-Schareika, A., Das Nilmosaik von Palestrina und eine ptolemäische Expedition nach Äthiopien (Bonn: Habelt 1978).
Stern, M., „The Period of the Temple”, A History of the Jewish People (red. H.H. Ben-Sasson et al.) (Cambridge, MA: Harvard University Press 1997) 185–285.
Strabo, Geographica (red. G. Kramer) (Berolini: Nicolai 1844–1852) I–III.
Strzałkowska, B., „Księga Rodzaju w Septuagincie”, Biblica et Patristica Thoruniensia 4 (2011) 95–121. (Crossref)
Tora. Piecioksiąg Mojżeszowy (tł. I. Cylkow) (Kraków: Austeria 2006).
Usener, K., „Griechisches im Griechisch der LXX”, Et sapienter et eloquenter. Studies on Rhetorical and Stylistic Features of the Septuagint (red. E. Bons – T.J. Kraus) (FRLANT 241; Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 2011) 3–98. (Crossref)
Vágner, J., Zwierzęta Afryki (tł. R. Oktaba) (Racibórz: R.A.F. Scriba 1996).
Wasserstein, D.J., „The Ptolemy and the Hare: Dating an Old Story about the Translation of the Septuagint”, Scripta Classica Israelica 17 (1998) 77–86.
Wild, J.P., „The Eastern Mediterranean, 323 BC-AD 350”, The Cambridge History of Western Textiles (red. D. Jenkins) (Cambridge: Cambridge University Press 2003) I, 102–117.
Woelk, D., Agatharchides von Knidos., Über das Rote Meer (Dys. Universität Freiburg; Bamberg: Universität Freiburg 1966).
Wojciechowski, M., „List Pseudo-Arysteasza”, Studia Theologica Varsaviensia 40/1 (2002) 121–167.
Wojciechowski, M., Wpływy greckie w Biblii (Kraków: WAM 2012).
Wright III, B.G., The Letter of Aristeas: ‘Aristeas to Philocrates’ Or ‘On the Translation of the Law of the Jews’ (Berlin – Boston, MA: De Gruyter 2015). (Crossref)
Zivotofsky, D. – Zivotofsky, A.Z. – Amar, Z., „Giraffe: A Halakhically Oriented Dissection”, The Torah uU-Madda Journal 11 (2002–2003) 203–221.
Uniwersytet Wrocławski
Krzysztof Morta, filolog klasyczny, hebraista, pracownik naukowo-dydaktyczny w Instytucie Studiów Klasycznych, Śródziemnomorskich i Orientalnych Uniwersytetu Wrocławskiego, kierownik Pracowni Starożytnego Bliskiego Wschodu i Tradycji Biblijnej UWr. Związany od 1998 z Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza jako wykładowca języków biblijnych na Wydziale Teologicznym UAM. Członek Polskiego Towarzystwa Filologicznego i Polskiej Sekcji Patrystycznej, redaktor monografii wieloautorskich i członek zespołu redakcyjnego czasopism naukowych (Wratislaviensium Studia Classica), organizator i kierownik naukowy cyklicznych konferencji naukowych Uniwersytetu Wrocławskiego o zasięgu międzynarodowym i ogólnopolskim. Przedmiotem jego badań są m.in. literatura patrystyczna, starożytna zoologia oraz kwestie tekstologiczne, szczególnie związane deformacją treści w procesie jej transmisji.
https://orcid.org/0000-0003-4719-6904Licencja
Autor/Autorzy udziela/ją Licencjobiorcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji, zgodnie z postanowieniami załącznika: LICENCJA NA KORZYSTANIE Z UTWORU
