Cywilnoprawna konstrukcja ochrony dobra osobistego w postaci swobody sumienia jako instrument walki z mową nienawiści z powodów religijnych
Grzegorz Tylec
John Paul II Catholic University of Lublin , Polskahttps://orcid.org/0000-0003-2016-4523
Abstrakt
W artykule omówiono pojęcie dobra osobistego w postaci swobody sumienia oraz możliwości zastosowania jego prawnej ochrony do walki ze zjawiskiem dyskryminacji religijnej, którą stanowi mowa nienawiści. Wykazano, że zwalczanie religijnie motywowanej mowy nienawiści może być realizowane w oparciu o przepisy Kodeksu cywilnego o ochronie dóbr osobistych i może przyjąć postać ochrony swobody sumienia, wyliczonej wśród dóbr osobistych w art. 23 Kodeksu cywilnego. Głównym wnioskiem wynikającym z przeprowadzonych badań jest jednak stwierdzenie, że przepisy Kodeksu cywilnego o ochronie dóbr osobistych jedynie w ograniczonym zakresie mogą stać się instrumentem walki z mową nienawiści z powodów religijnych. W treści opracowania dokonano analizy zachowań określonych w decyzji ramowej 2008/913/WSiSW z dnia 28 listopada 2008 r. w sprawie zwalczania niektórych form i przejawów rasizmu i ksenofobii za pomocą środków prawa karnego, co doprowadziło do wniosku, że nie wszystkie opisane w tym akcie prawnym przejawy tzw. mowy nienawiści będą mogły być uznane za przejawy naruszenia dóbr osobistych. Wniosek taki wypływa m.in. z faktu, iż naruszenie dóbr osobistych ma miejsce jedynie wtedy, gdy zachowanie dotyczy konkretnej, możliwej do zidentyfikowania osoby (członka grupy), a nie grupy osób jako całości. Omówiona w niniejszym opracowaniu możliwość rozciągnięcia ochrony prawnej przeciwko mowie nienawiści na reżim prawa cywilnego ma szczególne znaczenie, bowiem pozwala dochodzić ochrony prawnej w sytuacjach, gdy prawo karne nie może znaleźć zastosowania, np. z powodu braku winy sprawcy naruszenia. Jednocześnie konstrukcja prawa cywilnego pozwala pociągać do odpowiedzialności inne podmioty niż tylko bezpośredniego sprawcę naruszenia; może być to także wydawca, redaktor publikacji, w której doszło do naruszenia, czy podmiot świadczący usługi hostingowe.
Słowa kluczowe:
swoboda sumienia, mowa nienawiści, dyskryminacja, ochrona dóbr osobistych, dyskryminacja religijnaBibliografia
Barrett, Gavin. 2003. „Reexamining the concept and principle of equality in EC law”. Yearbook of European Law 22: 117–153. https://doi.org/10.1093/yel/22.1.v. (Crossref)
Bartoszewicz, Jakub. 2011. „Zakaz zasłaniania twarzy a prawo do uzewnętrzniania wyznania”. Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego 2: 7–18.
Bielecki, Marek. 2016. „Odmowa pełnienia służby wojskowej przez Świadków Jehowy jako realizacja klauzuli sumienia. Uwarunkowania prawno-historyczne”. Studia z Prawa Wyznaniowego 19: 107–128. https://doi.org/10.31743/spw.127. (Crossref)
Bieńkowska, Daria. 2019. „Transkulturowa Europa a prawo do wolności religijnej. Analiza w oparciu o art. 9 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz jurysprudencję strasburską”. W: Prawa człowieka i ludzkie bezpieczeństwo. Osiągnięcia i wyzwania. W 70. rocznicę ogłoszenia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, red. Daria Bieńkowska, Ryszard Kozłowski, 97–108. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck.
Borecki, Paweł. 2015. „Zakaz dyskryminacji ze względu na wyznanie lub światopogląd w prawie polskim”. Studia z Prawa Wyznaniowego 18: 135–200. https://doi.org/10.31743/spw.5088. (Crossref)
Brzozowski, Wojciech. 2011. „Glosa do wyroku Wielkiej Izby z 18 III 2011 w sprawie Lautsi v. Włochy, nr skargi 30814/06”. Państwo i Prawo 11: 121–126.
Campbell-Garnet, Artur. 1969. „Conscience and conscientiousness”. W: Moral concepts, red. Joel Feinberg, 81–112. London: Oxford University Press.
Cebula, Sławomir. 2011. Prawa i wolności religijne we współczesnej Polsce. Kraków: Nomos.
Chyliński, Henryk. 1969. „Wyznanie”. W: Mały słownik religioznawczy, red. Zygmunt Poniatowski, 465–466. Warszawa: Wydawnictwa Popularno-Encyklopedyczne.
Cisek, Andrzej. 2004. „Komentarz do art. 23 k.c.”. W: Kodeks cywilny. T. 1: Komentarz do artykułów 1–534, red. Edward Gniewek, 31–69. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck.
Durham, Jr., W. Cole, Elizabeth A. Sewell. 2006. „Definition of religion”. W: Religious organizations in the United States. A study of identity, liberty, and the law, red. James A. Serritella et al., 3–84. Durham: Carolina Academic Press.
Falski, Jacek. 2006. „Państwo laickie wobec problemu prezentowania symboli religijnych”. Państwo i Prawo 6: 73–84.
Ferenc-Szydełko, Ewa. 2015. „Wolność sumienia jako dobro prawne”. W: Historia testis temporum, lux veritatis, vita memoriae, nuntia vetustatis. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Włodzimierzowi Kaczorowskiemu, red. Ewa Kozerska, Marek Maciejewski, Piotr Stec, 671–689. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Garlicki, Leszek. 1999. „Wolność sumienia i wyznania w orzecznictwie konstytucyjnym – status wspólnot religijnych”. Biuletyn Trybunału Konstytucyjnego (wydanie specjalne): 30–47.
Garlicki, Leszek. 2010. „Artykuł 9. Wolność myśli, sumienia i wyznania”. W: Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Tom 1: Komentarz do artykułów 1–18, red. Leszek Garlicki, 550–582. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck.
Gołda, Maria. 2008. „Wolność sumienia i wyznania, jej gwarancje w systemie prawnym Rady Europy oraz w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu”. Ius Novum 3: 87–116.
Gunn, T. Jeremy. 2003. „The complexity of religion and the definition of ‘religion’ in International Law”. Harvard Human Rights Journal 16: 189–215.
Herdegen, Matthias. 1989. Gewissensfreiheit und Normativität des positiven Rechts. Heidelberg: Springer-Verlag. (Crossref)
Janiszewska, Beata. 2018. „Komentarz do art. 23 k.c.”. W: Kodeks cywilny. Komentarz, red. Jacek Gudowski, teza 47. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck. LEX.
Jastrzębski, Marcin. 2009. „Wolność myśli, sumienia i religii”. W: Prawa człowieka. Wybrane zagadnienia i problemy, red. Laura Koba, Wiesław Wacławczyk, 233–246. Warszawa: Wolters Kluwer Polska.
Kamiński, Ireneusz C. 2020. „Artykuł 10. Wolność myśli sumienia i religii”. W: Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Komentarz, red. Andrzej Wróbel, 1–57. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck.
Kamiński, Ireneusz C. 2024. „Mowa nienawiści – pojęcie i jego zakres”. W: Prawna kwalifikacja mowy nienawiści. Krajowe i europejskie uwarunkowania nadużycia wolności wypowiedzi, red. Joanna Taczkowska-Olszewska, 85–112. Warszawa: Akademia Wymiaru Sprawiedliwości.
Kos, Agnieszka. 2013. „Granice manifestacji przynależności religijnej poprzez ubiór w optyce art. 9 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności”. W: Wpływ standardów międzynarodowych na rozwój demokracji i ochronę praw człowieka. T. 2, red. Jerzy Jaskiernia, 162–174. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
Krzywkowska, Justyna. 2014. „Zakaz dyskryminacji religijnej”. W: Leksykon prawa wyznaniowego. 100 podstawowych pojęć, red. Artur Mezglewski, 554–560. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck.
Księżak, Paweł. 2011. „Komentarz do art. 23 k.c.”. W: Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz, red. Małgorzata Pyziak-Szafnicka, 151–352. Warszawa: Wolters Kluwer.
Kubala, Maciej. 2015. „Ochrona wolności sumienia w artykule 10 Karty Praw Podstawowych”. W: Aktualne problemy wolności myśli, sumienia i wyznania, red. Piotr Stanisz, Aneta Abramowicz, Michał Czelny, Marta Ordon, Michał Zawiślak, 205–212. Lublin: Wydawnictwo KUL.
Kubala, Maciej. 2021. „Mechanizm limitacji prawa do wolności uzewnętrzniania przekonań religijnych w międzynarodowym systemie ochrony praw człowieka ze szczególnym uwzględnieniem kontekstu europejskiego”. Studia z Prawa Wyznaniowego 24: 301−325. https://doi.org/10.31743/spw.12734. (Crossref)
Kułak, Maciej. 2017. „Komentarz do art. 16”. W: Ustawa o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania. Komentarz, red. Karolina Kędziora, Krzysztof Śmiszek, 165−233. Warszawa: Wolters Kluwer.
Maliszewska-Nienartowicz, Justyna. 2018. „Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości dotyczące wyjątku od zakazu dyskryminacji ze względu na istotny i determinujący wymóg zawodowy”. Europejski Przegląd Sądowy 8: 26–32.
Maroń, Grzegorz. 2021. „O pojmowaniu religii w polskim porządku prawnym”. Forum Prawnicze 3: 37–54. https://doi.org/10.32082/fp.3(65).2021.366. (Crossref)
Mezglewski, Artur. 2011. „Podstawowe formy uzewnętrzniania przekonań religijnych”. W: Artur Mezglewski, Henryk Misztal, Piotr Stanisz, Prawo wyznaniowe, 94–98. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck.
Mielczarek, Marcin A. 2013. Realizacja wolności religijnej w zatrudnieniu pracowniczym. Warszawa: Difin.
Misztal, Henryk. 2011. „Konstytucyjne gwarancje wolności sumienia i wyznania”. W: Artur Mezglewski, Henryk Misztal, Piotr Stanisz, Prawo wyznaniowe, 66–73. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck.
Misztal, Henryk, Piotr Stanisz. 2010. „Wolność wyznania a symbole religijne w życiu publicznym «państwa świeckiego»”. Annales Canonici 6: 37–55.
Nikołajew, Jerzy. 2013. „Symbole religijne a świeckość państwa w świetle wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Lautsi przeciwko Włochom”. W: Standardy bezstronności światopoglądowej władz publicznych, red. Artur Mezglewski, Anna Tunia, 88–90. Lublin: Wydawnictwo KUL.
Pazdan, Maksymilian. 2012. „Dobra osobiste”. W: System prawa prywatnego. T. 1: Część ogólna, red. Marek Safjan, 1237–1311. Warszawa: PWN.
Pietrzak, Michał. 2005. „Wolność sumienia i wyznania”. W: Wielka encyklopedia prawa, red. Brunon Hołyst, 1170–1171. Warszawa: Wydawnictwo Prawo i Praktyka Gospodarcza.
Podkowik, Jan. 2015. „Cywilnoprawna ochrona dóbr osobistych a wolność sumienia i religii”. W: Wolność wypowiedzi „versus” wolność religijna. Studium z zakresu prawa konstytucyjnego, karnego i cywilnego, red. Artur Biłgorajski. 155–174. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck.
Rakoczy, Bartosz. 2014. „Glosa do wyroku SN z 20 września 2013 r., II CSK 1/13”. Przegląd Prawa Wyznaniowego 1: 185–202.
Rozner, Monika. 2002. „Prawo do wolności religijnej w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka z 1950 r.”. Studia z Prawa Wyznaniowego 5: 111–135.
Schiek, Dagmar, Lisa Waddington, Mark Bell. 2007. Non-discrimination law. Oxford–Portland–Oregon: Hart Publishing.
Schiek, Dagmar, Lisa Waddington, Mark Bell. 2011. Non-discrimination law. Oxford–Portland–Oregon: Hart Publishing.
Skwarzyński, Michał. 2013. „Sprzeciw sumienia w europejskim i krajowym systemie ochrony praw człowieka”. Przegląd Sejmowy 6: 9–26.
Sobczak, Jacek, Maria Gołda-Sobczak. 2012. „Wolność sumienia i wyznania jako prawo człowieka”. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska 19: 27–65.
Sobczak, Witold. 2013. Wolność sumienia i religii. Poszukiwanie standardu europejskiego. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
Sobczyk, Paweł. 2001. „Wolność sumienia i religii w art. 53 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.”. Prawo Kanoniczne 3/4: 207–223. (Crossref)
Sokołowski, Tomasz. 1999. „Wolność myśli, sumienia i wyznania dziecka”. W: Konwencja o prawach dziecka. Analiza i wykładnia, red. Tadeusz Smyczyński, 262–263. Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Poznańskiego.
Sokołowski, Tomasz. 2009. „Komentarz do art. 23 k.c.”. W: Kodeks cywilny. Komentarz. T. 1: Część ogólna, red. Andrzej Kidyba, 59−136. Warszawa: Wolters Kluwer Polska.
Stanisz, Piotr. 2004. „Zakaz dyskryminacji ze względu na religię lub światopogląd w dyrektywie Rady Unii Europejskiej z 27 listopada 2000 r.”. Studia z Prawa Wyznaniowego 7: 19–36.
Stanisz, Piotr. 2005. „Wspólnotowy zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu ze względu na religię lub światopogląd”. Przegląd Sejmowy 66(1): 43–56.
Stanisz, Piotr. 2011. „Klauzula sumienia”. W: Artur Mezglewski, Henryk Misztal, Piotr Stanisz, Prawo wyznaniowe, 117–123. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck.
Strus, Zbigniew. 2013. „Glosa do wyroku SN z 20 września 2013 r., II CSK 1/13”. Forum Prawnicze 5: 35.
Szczech, Tomasz. 2011. „Wolność religijna jako wolność od religii: sprawa Lautsi przeciwko Włochom”. Prawo i Religia 2: 103–119.
Szymanek, Jakub. 2012. „Obecność symboli religijnych w przestrzeni publicznej”. W: Prawne granice wolności sumienia i wyznania, red. Roman Wieruszewski, Mirosław Wyrzykowski, Lena Kondratiewa-Bryzik, 33–46. Warszawa: Wolters Kluwer Polska.
Śledzińska-Simon, Anna. 2011. „Zasada równości i zasada niedyskryminacji w prawie Unii Europejskiej”. Studia Biura Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu 26: 41–86.
Świątkowski, Andrzej Marian. 2019. „Kontratyp zakazu dyskryminacji w zatrudnieniu ze względu na religię lub światopogląd”. Przegląd Sądowy 5: 7–22.
Tomasz Św. 1956. Traktat o człowieku (Suma teologiczna). Poznań: Pallottinum.
Tylec, Grzegorz. 2022. Ochrona uczuć religijnych w prawie cywilnym. Lublin: Academicon. https://doi.org/10.52097/acapress.9788362475896. (Crossref)
Ventura, Marco. 2020. „The formula «freedom of religion or belief» in the laboratory of the European Union”. Studia z Prawa Wyznaniowego 23: 7–53. https://doi.org/10.31743/spw.9833. (Crossref)
Warchałowski, Krzysztof. 2002. „Wolność uzewnętrzniania religii i przekonań religijnych w europejskiej Konwencji Praw Człowieka”. Kwartalnik Prawa Publicznego 1/2: 189–212.
Warchałowski, Krzysztof. 2004. Prawo do wolności myśli, sumienia i religii w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.
Wieruszewski, Roman. 2012. „Artykuł 18. Wolność myśli, sumienia i religii”. W: Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich (osobistych) i Politycznych. Komentarz, red. Roman Wieruszewski, 419–460. Warszawa: Wolters Kluwer.
Wierciński, Jacek. 2009. „Glosa do wyroku SN z dnia 21 września 2006 r., I CSK 118/06”. Orzecznictwo Sądów Polskich 10: 107.
Winiarczyk-Kossakowska, Małgorzata. 2001. „Wolność sumienia i religii”. Studia Prawnicze 1: 23–43. https://doi.org/10.37232/sp.2001.1.2. (Crossref)
Wróbel, Andrzej. 2020. Karta praw podstawowych Unii Europejskiej. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck.
Zieliński, Tadeusz Jacek. 2007. „Pojęcie religii, wyznania, związku wyznaniowego i kościoła w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”. Prawo i Religia 1: 29–53.
John Paul II Catholic University of Lublin
Dr hab., prof. KUL, Katedra Języka, Retoryki i Prawa Mediów, Instytut Dziennikarstwa i Zarządzania, Wydział Nauk Społecznych, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin
https://orcid.org/0000-0003-2016-4523
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
- Zgodnie z ustawą z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, autor publikacji przenosi na wydawcę autorskie prawa majątkowe do utworu na wszelkich polach eksploatacji znanych w chwili zawarcia umowy.
- Teksty składane do publikacji w „Studiach z Prawa Wyznaniowego" nie mogą naruszać praw autorskich osób trzecich. Oryginalność publikacji naukowej autor potwierdza w oświadczeniu składanym w trakcie zgłaszania tekstu oraz w podpisywanej umowie wydawniczej.
- Autorzy mają prawo zamieszczać swoje prace (w wersji udostępnionej przez wydawcę) w Internecie (np. w repozytoriach instytucjonalnych, academia.edu, researchgate.net lub na własnej stronie internetowej) dopiero po ich opublikowaniu w niniejszym czasopiśmie.
- Za zgodą redakcji opublikowane w czasopiśmie teksty mogą być przedrukowywane w innych publikacjach (ze wskazaniem miejsca ich pierwotnej publikacji).
- Redakcja zapewnia bezpłatny i otwarty dostęp (ang. open access) do całej zawartości czasopisma, zgodnie z definicją otwartego dostępu BOAI (Budapest Open Access Initiative).
