„Państwo kościelne” – próba konceptualizacji
Marek Jabłonowski
University of Warmia and Mazury in Olsztyn , Polskahttps://orcid.org/0000-0002-6333-7386
Wojciech Jakubowski
University of Warsaw , Polskahttps://orcid.org/0000-0002-1552-8858
Abstrakt
Celem niniejszego artykułu jest wypełnienie luki w literaturze przedmiotu poprzez przeprowadzenie całościowej refleksji na temat statusu państw kościelnych, to znaczy odczytania roli i wagi takich państw w powszechnej historii ustrojów i użyteczności figury „państwa kościelnego” jako kategorii analitycznej. Wykorzystano metodę analizy retrospektywnej umożliwiającej prześledzenie procesu ich kształtowania się i uzyskiwania przez nie funkcji publiczno-prawnych. Zaproponowano oryginalną typologię, uwzględniającą kryteria teleologiczne i ustrojowo-administracyjne. Wyróżniono państwa kościelne sensu stricto, sensu largo i sensu largissimo. Jako współczesną egzemplifikację państwa kościelnego wskazano Państwo Miasta Watykańskiego, będące najmniejszym obszarowo i najskromniejszym pod względem liczby ludności „państwem miniaturowym” świata. Administruje ono dobrami eksterytorialnymi Stolicy Apostolskiej, których łączna powierzchnia przewyższa obszar samego państwa. Kościelno-świeckie władze zwierzchnie nie tyle nim rządzą, co administrują w imieniu i w granicach zakreślonych przez suwerena – Stolicę Apostolską. Jego relacje ze Stolicą Apostolską mają charakter unii funkcjonalnej o charakterze unikalnym. Posiada Ustawę zasadniczą, która – w połączeniu z traktatami laterańskimi i ustawami organicznymi – tworzy spójny fundament ustrojowy. Jest ono elekcyjną, teokratyczno-hierokratyczną monarchią absolutną o charakterze patrymonialnym.
Słowa kluczowe:
Teokracja, hierokracja, państwo kościelne, Stolica Apostolska, Zakon Krzyżacki, Księstwo Siewierskie, Święte Cesarstwo Rzymskie, Suwerenny Zakon Maltański, Państwo Watykańskie, Księstwo Nysko-OtmuchowskieBibliografia
Arnold, Udo. 2023. Zakon Niemiecki. Podstawy, regiony, osoby. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Biskup, Marian (red.). 2002. Inflanty w średniowieczu. Władztwa zakonu krzyżackiego i biskupów. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu.
Biskup, Marian. 2008. „Polityka zewnętrzna zakonu krzyżackiego”. W: Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo, red. Marian Biskup, Roman Czaja, 233–331. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Biskup, Marian. 2013. „Władztwa terytorialne w średniowiecznych Inflantach i ich granice”. W: Zakon krzyżacki w Prusach i Inflantach. Podziały administracyjne i kościelne w XIII–XVI wieku, red. Roman Czaja, Andrzej Radzimiński, 153–166. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Biskup, Marian, Gerard Labuda. 1986. Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach. Gospodarka – społeczeństwo – państwo – ideologia. Gdańsk: Wydawnictwo Morskie.
Butterwick [Butterwick-Pawlikowski], Richard. 2009. „Jak nie doszło do schizmy: Rzeczpospolita a Stolica Apostolska w czasie Sejmu Czteroletniego”. Kwartalnik Historyczny 116(3): 73–90.
Czaja, Roman, Zenon Hubert Nowak. 2013. „Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach – próba charakterystyki”. W: Zakon krzyżacki w Prusach i Inflantach. Podziały administracyjne i kościelne w XIII–XVI wieku, red. Roman Czaja, Andrzej Radzimiński, 11–28. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Czapliński, Władysław, Adam Galos, Wacław Korta. 1990. Historia Niemiec (wyd. 3). Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
D’Avack, Pietro Agostino. 1936. „Lo Stato della Città del Vaticano come figura giuridica di stato ierocratico”. Annali della Università di Ferrara 1: 5–37.
Dorna, Maciej. 2004. Bracia zakonu krzyżackiego w Prusach w latach 1228–1309. Studium prozopograficzne. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Dziuba, Andrzej Franciszek. 2011. „Relacje dyplomatyczne między Stolicą Apostolską a Zakonem Maltańskim”. Wrocławski Przegląd Teologiczny 19(1): 13–26. https://doi.org/10.34839/wpt.2011.19.1.13-26.
Gatz, Erwin (red.). 2003. Die Bistümer des Heiligen Römischen Reiches von ihren Anfängen bis zur Säkularisation. Ein historisches Lexikon. Freiburg im Breisgau: Herder Verlag.
Górski, Karol. 1938. Ustrój państwa i Zakonu Krzyżackiego. Gdynia: Instytut Bałtycki.
Górski, Karol. 1986. Studia i szkice z dziejów państwa krzyżackiego. Olsztyn: Wydawnictwo Pojezierze.
Grala, Tomasz. 2012. „Organizacja administracji państwa zakonnego w Prusach do końca XIII wieku”. Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne 97: 73–94. https://doi.org/10.31743/abmk.11709. (Crossref)
Grisar, Hartmann. 1917. „Historyczne podstawy władzy papieskiej”. Przegląd Powszechny 138[136]: 445–468.
Jakubowski, Wojciech. 2005. O Roma felix. Geneza, specyfika i przeobrażenia instytucji politycznych Państwa Miasta Watykańskiego. Warszawa: Aspra JR.
Jasiński, Tomasz. 1994. „Złota Bulla Fryderyka II dla zakonu krzyżackiego z roku rzekomo 1226”. Roczniki Historyczne 60: 107–154.
Jóźwiak, Sławomir. 2008. „Centralne organy władzy”. W: Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo, red. Marian Biskup, Roman Czaja, 123–131. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kowalski, Mariusz. 2013. Księstwa Rzeczpospolitej. Państwo magnackie jako region polityczny. Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego Polska Akademia Nauk.
Krukowski, Józef. 2000. Kościół i państwo. Podstawy relacji prawnych. Lublin: Wydawnictwo KUL.
Kuczer, Jarosław. 2021. „Przedstawicielstwa reprezentanckie Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego a udział w nich „stanu hrabiowskiego” (Grafenstand) w okresie XVI–XVIII wieku”. Dyskurs Prawniczy i Administracyjny 3: 57–71.
Kuczer, Jarosław. 2022. „Baronowie w przedstawicielstwach reprezentanckich i administracji Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego na poziomie centralnym i lokalnym pozostającym pod bezpośrednim panowaniem dynastii Habsburgów w czasach nowożytnych (XVI–XVIII w.)”. UR Journal of Humanities and Social Sciences 25(4): 5–25. https://doi.org/10.15584/johass.2022.4.1. (Crossref)
Labuda, Gerard. 2007. Studia krytyczne o początkach Zakonu Krzyżackiego w Prusach i na Pomorzu. Pisma wybrane. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Lange, Tadeusz Wojciech. 1994. „Joannici na Pomorzu Gdańskim. Stan badań – interpretacje – próba syntezy”. Zapiski Historyczne 59(4): 7[405]–19[417].
Leśnodorski, Bogusław. 1949. Dominium warmińskie (1243–1569). Poznań: Wydawnictwo Instytutu Zachodniego.
Łaski, Piotr. 1995. „Status prawnomiędzynarodowy Zakonu Maltańskiego”. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio G 42(4): 39–55.
Maciejewski, Tadeusz. 2014. „Geneza, ustrój polityczno-konstytucyjny i upadek wolnych miast Rzeszy”. Gdańskie Studia Prawnicze 31: 1063–1078.
Mandziuk, Józef. 2012. „Biskupie księstwo nysko-otmuchowskie”. Saeculum Christianum. Pismo historyczno-społeczne 19(2): 25–64.
Nowakowski, Andrzej. 1989. „Włączenie księstwa siewierskiego do Polski w r. 1790”. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio G 36(18): 213–230.
Nowakowski, Andrzej. 1993. Dzieje ustroju i prawa księstwa siewierskiego. Warszawa: Wydział Prawa Uniwersytetu Warszawskiego.
Orzechowski, Kazimierz. 1986. „Dzieje i ustrój księstwa biskupiego na Śląsku”. Szkice Nyskie. Studia i materiały 3: 7–43.
Peraldi, Mario Felice. 1832. Considerazioni politiche sul governo dello Stato Pontificio. Pesaro: Tipografia di Annesio Nobili.
Polaczkówna, Helena. 1913. Szlachta na Siewierzu Biskupim w latach 1442–1790. Lwów: I Związkowa Drukarnia we Lwowie.
Radzimiński, Andrzej. 2005. „Organizacja Kościoła i duchowieństwo”. W: Zakon krzyżacki i jego państwo w Prusach. Wybór tekstów źródłowych, red. Andrzej Radzimiński, 59–74. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Radzimiński, Andrzej. 2008. „Geneza oraz ukształtowanie się organizacji kościelnej (1206–1409)”. W: Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo, red. Marian Biskup, Roman Czaja, 143–176. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Radzimiński, Andrzej. 2012. Kościół i duchowieństwo w średniowieczu. Polska i państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Röhrich, Victor. 1925. Geschichte des Fürstbistums Ermland. Braunsberg: Verlag der Ermländischen Zeitungs- und Verlagdruckerei.
Savino, Paolo. 1952. Diplomazia ecclesiastica. Roma: Pontificia Accademia Ecclesiastica.
Scholz, Bernhard W. 2011. Das geistliche Fürstentum Neisse: eine ländliche Elite unter der Herrschaft des Bischofs (1300–1650). Köln–Weimar–Wien: Böhlau Verlag. (Crossref)
Szorc, Alojzy. 1990. Dominium warmińskie 1243–1772. Przywilej i prawo chełmińskie na tle ustroju Warmii. Olsztyn: Wydawnictwo Pojezierze.
Tandecki, Janusz. 2005. „Struktura wewnętrzna”. W: Zakon krzyżacki i jego państwo w Prusach. Wybór tekstów źródłowych, red. Andrzej Radzimiński, 43–58. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Tomer, Alberto. 2018. „Il Sovrano Militare Ordine di Malta dalla crisi del 2016–2017 alla riforma costituzionale”. Stato, Chiese e Pluralismo Confessionale, https://riviste.unimi.it/index.php/statoechiese/article/view/9968 [dostęp: 28.08.2024]. https://doi.org/10.13130/1971-8543/9968.
Wyczański, Andrzej. 1965. Polska – rzeczą pospolitą szlachecką, 1454–1764. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Zygner, Leszek. 2005. „Geneza i powstanie zakonu krzyżackiego”. W: Zakon krzyżacki i jego państwo w Prusach. Wybór tekstów źródłowych, red. Andrzej Radzimiński, 7–20. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Żelazny, Krystian Zbigniew. 2016. Księstwo Siewierskie. Prawo i ustrój a zakres suwerenności względem Korony Królestwa Polskiego. Katowice: Wydawnictwo Śląsk.
University of Warmia and Mazury in Olsztyn
Prof. dr hab., Katedra Nauk o Polityce i Nauk o Bezpieczeństwie, Wydział Nauk Społecznych, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, ul. Benedykta Dybowskiego 13, 10-723 Olsztyn
https://orcid.org/0000-0002-6333-7386University of Warsaw
Prof. dr hab., Katedra Historii Politycznej, Wydział Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych, Uniwersytet Warszawski, ul. Nowy Świat 67, 00-046 Warszawa
https://orcid.org/0000-0002-1552-8858Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
- Zgodnie z ustawą z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, autor publikacji przenosi na wydawcę autorskie prawa majątkowe do utworu na wszelkich polach eksploatacji znanych w chwili zawarcia umowy.
- Teksty składane do publikacji w „Studiach z Prawa Wyznaniowego" nie mogą naruszać praw autorskich osób trzecich. Oryginalność publikacji naukowej autor potwierdza w oświadczeniu składanym w trakcie zgłaszania tekstu oraz w podpisywanej umowie wydawniczej.
- Autorzy mają prawo zamieszczać swoje prace (w wersji udostępnionej przez wydawcę) w Internecie (np. w repozytoriach instytucjonalnych, academia.edu, researchgate.net lub na własnej stronie internetowej) dopiero po ich opublikowaniu w niniejszym czasopiśmie.
- Za zgodą redakcji opublikowane w czasopiśmie teksty mogą być przedrukowywane w innych publikacjach (ze wskazaniem miejsca ich pierwotnej publikacji).
- Redakcja zapewnia bezpłatny i otwarty dostęp (ang. open access) do całej zawartości czasopisma, zgodnie z definicją otwartego dostępu BOAI (Budapest Open Access Initiative).
