Relacja zwierzchnictwa jako przesłanka odpowiedzialności podmiotów kościelnych za szkody wyrządzone z winy duchownych – perspektywa prawnokanoniczna. Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 6 września 2022 r., II CSKP 466/22
Michał Ludwig
John Paul II Catholic University of Lublin , Polskahttps://orcid.org/0000-0002-3686-3700
Abstrakt
W komentowanym orzeczeniu Sąd Najwyższy uznał, że zwierzchnikami w rozumieniu art. 430 k.c. wobec wikariusza parafialnego są jego proboszcz, parafia, biskup i diecezja. Wyrok należy uznać za kontrowersyjny z kilku względów. Po pierwsze, nadano szczególny status roszczeniu odszkodowawczemu powstałemu na skutek czynu seksualnego duchownego wobec małoletniego. Skład orzekający ocenił jako słuszne oddalenie zarzutu przedawnienia tego roszczenia poprzez zastosowanie instytucji nadużycia prawa podmiotowego (art. 5 k.c.). Ponadto duże wątpliwości budzi szerokie rozumienie przesłanki wyrządzenia szkody przez podwładnego „przy wykonywaniu czynności powierzonej” (art. 430 k.c.). Przede wszystkim jednak w glosie podjęto kwestię sięgania przez sąd polski do przepisów Kodeksu Prawa Kanonicznego dla zbadania, czy w stanie faktycznym sprawy wskazane wyżej cztery podmioty kościelne były zwierzchnikami (w rozumieniu cywilistycznym) wikariusza parafialnego. Bez spełnienia warunku zwierzchnictwa żadnego z tych podmiotów nie można by pociągnąć do odpowiedzialności odszkodowawczej na gruncie art. 430 k.c. Jako że spośród wymienionych pozwanymi w procesie były tylko parafia i diecezja, to jedynie te dwa podmioty zobowiązano wyrokiem do zapłaty zadośćuczynienia na rzecz powoda. Glosa jest krytyczna w stosunku do wyników sądowej wykładni dotyczącej relacji proboszcza, parafii i diecezji wobec wikariusza parafialnego. Wykazano, że trudno przypisać cywilistyczny przymiot zwierzchnika proboszczowi, gdyż w relacji do wikariusza jest on raczej współpracownikiem (choć z większymi kompetencjami) niż przełożonym. Za zwierzchnika wikariusza tym bardziej nie można uznać parafii, w której ten posługuje – chociażby dlatego, że sam organ parafii (proboszcz) nie jest przełożonym tego duchownego. Na gruncie przepisów Kodeksu Prawa Kanonicznego możliwe jest natomiast potraktowanie biskupa diecezjalnego jako zwierzchnika podległego mu wikariusza. Biskup powierza wikariuszowi czynności do wykonywania, a ten podlega w czasie ich wykonywania w określonym zakresie kierownictwu biskupa. Aby wszakże można było przypisać biskupowi odpowiedzialność na zasadach art. 430 k.c., konieczne jest stwierdzenie spełnienia kolejnych przesłanek, w tym głównie przesłanki wyrządzenia szkody „przy wykonywaniu” czynności powierzonej. Wykluczyć należy jednak odpowiedzialność diecezji na zasadach art. 430 k.c. Sąd Najwyższy niesłusznie uznał, iż każda czynność biskupa jest jednocześnie wykonywana w ramach reprezentacji diecezji, której duchowny ten jest organem. Czynności kierownicze biskupa wykonywane wobec wikariusza parafialnego należy uznać za czynności własne biskupa, stąd to jemu, a nie diecezji należało przypisać przymiot zwierzchnika.
Słowa kluczowe:
zwierzchnik, odpowiedzialność odszkodowawcza, art. 430 k.c., kodeks cywilny, normy prawnokanoniczne, Kodeks Prawa Kanonicznego, wikariusz parafialny, proboszcz, parafia, biskup, diecezjaBibliografia
Arrieta, Juan. 2023. „Sankcje karne w Kościele”. W: Codex Iuris Canonici. Kodeks Prawa Kanonicznego. Komentarz, wyd. 2. Powszechne i partykularne ustawodawstwo Kościoła katolickiego. Podstawowe akty polskiego prawa wyznaniowego. Edycja polska na podstawie wydania hiszpańskiego (Ediciones Universidad de Navarra), red. Piotr Majer, 796–834. Warszawa: Wolters Kluwer.
Borecki, Paweł. 2020. „Odpowiedzialność kościelnych osób prawnych za czyny pedofilskie duchownego – wyrok na miarę precedensu. Uwagi w sprawie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 31 marca 2020 r., sygn. II CSK 124/19”. Studia Prawa Publicznego 3(31): 33–52. (Crossref)
Borysiak, Witold. 2024. „Czyny niedozwolone”. W: Kodeks cywilny. Komentarz, red. Witold Borysiak, art. 415–449. Warszawa: C.H. Beck. Legalis/el.
Brinda, Štefan. 2018. „Posłuszeństwo ordynariuszowi według kanonu 273 Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 roku”. Kościół i Prawo 7(20): 93–107. (Crossref)
Dubis, Wojciech. 2023. „Czyny niedozwolone”. W: Kodeks cywilny. Komentarz, red. Edward Gniewek, Piotr Machnikowski, art. 415–449. Warszawa: C.H. Beck. Legalis/el.
Dyduch, Jan. 2014. „Rola Kodeksu Prawa Kanonicznego 1983 w realizowaniu misji Kościoła”. Prawo Kanoniczne 57(1): 23–37. (Crossref)
Gill, Artur. 2001. „Glosa do wyroku NSA z dnia 3 lipca 2000 r. (II SA 1128/99)”. Orzecznictwo Sądów Polskich nr 12, poz. 175: 605–608.
Góralski, Wojciech. 2013. „Wikariusz parafialny – wczoraj i dziś”. W: Parafia w prawie kanonicznym i w prawie polskim, red. Sławoj Leszek Głódź, Józef Krukowski, Mirosław Sitarz, 77–104. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.
Jantowski, Leszek. 2025. „Czyny niedozwolone”. W: Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. Małgorzata Balwicka-Szczyrba, Anna Sylwestrzak, art. 415–449. Warszawa: Wolters Kluwer. LEX/el.
Januchowski, Arkadiusz. 2008. „Wybrane zagadnienia związane z reprezentacją parafii przez proboszcza na gruncie prawa kanonicznego i polskiego”. Studia z Prawa Wyznaniowego 11: 211–236.
Jasiakiewicz, Marek. 2005. „Glosa do wyroku SN z dnia 27 lipca 2000 r., IV CKN 88/00”. Rejent 1: 122–137.
Karaszewski, Grzegorz. 2019. „Czyny niedozwolone”. W: Kodeks cywilny. Komentarz, red. Jerzy Ciszewski, Piotr Nazaruk, 739–809. Warszawa: Wolters Kluwer.
Kołodziej, Marcin. 2016. „Urząd wikariusza parafialnego. Współpraca i autonomia w posługiwaniu duszpasterskim”. Kościół i Prawo 5(18): 9–31. (Crossref)
Kondek, Jędrzej. 2019. „W sprawie wykładni pojęcia «przy wykonywaniu czynności» na gruncie art. 430 k.c.”. Forum Prawnicze 51: 17–37.
Kosowski, Stanisław. 1971. „Kapłani współpracownicy biskupa w świetle soborowych uchwał”. Prawo Kanoniczne 14(1-2): 75–86. (Crossref)
Krukowski, Józef. 2004. „Konstytucyjny model stosunków między Państwem a Kościołem w III Rzeczypospolitej”. W: Prawo wyznaniowe w systemie prawa polskiego. Materiały I Ogólnopolskiego Sympozjum Prawa Wyznaniowego (Kazimierz Dolny, 14–16 stycznia 2003), red. Artur Mezglewski, 79–101. Lublin: Wydawnictwo KUL.
Krukowski, Józef. 2005. „Parafie, proboszczowie i wikariusze parafialni”. W: Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, t. II/1: Księga II. Lud Boży. Część I. Wierni chrześcijanie. Część II. Ustrój hierarchiczny Kościoła, red. Józef Krukowski, 409–463. Poznań: Pallottinum.
Krukowski, Józef. 2007. „Proces karny”. W: Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, t. 5, Księga VII. Procesy, red. Józef Krukowski, 400–419. Poznań: Pallotinum.
Łętowska, Ewa. 2015. „Odpowiedzialność Kościoła za szkody wyrządzone przez księży”. Państwo i Prawo 3: 6–20.
Majer, Piotr. 2023. „Status duchownego. Czy ksiądz jest pracownikiem biskupa?”. Annales Canonici 19(1): 71–90. (Crossref)
Mezglewski, Artur. 2011. „Opinia prawna dotycząca problemu obowiązywania prawa wewnętrznego związków wyznaniowych w obrocie prawnym”. Przegląd Prawa Wyznaniowego 3: 251–258.
Mezglewski, Artur. 2021. „Glosa krytyczna do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 31 marca 2020 r. (sygn. akt II CSK 124/19)”. Przegląd Prawa Wyznaniowego 13: 375–389.
Pawluk, Tadeusz. 1986a. Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, t. 2: Lud Boży, jego nauczanie i uświęcanie. Olsztyn: Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne.
Pawluk, Tadeusz. 1986b. Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, t. 4: Doczesne dobra Kościoła. Sankcje w Kościele. Procesy. Olsztyn: Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne.
Pietrzak, Michał. 2010. „Prawo wewnętrzne (kanoniczne) Kościołów i związków wyznaniowych w polskim systemie prawnym”. W: Prawo państwowe a prawo wewnętrzne związków wyznaniowych. Pamiętnik VII Zjazdu Katedr i Wykładowców Prawa Wyznaniowego, Gniezno 11–12 IX 2010, red. Krzysztof Krasowski, Małgorzata Materniak-Pawłowska, Maksymilian Stanulewicz, 137–150. Poznań: Ars boni et aequi.
Sitarz, Mirosław. 2019. „Parafia”. W: Leksykon prawa kanonicznego, red. Mirosław Sitarz, kol. 2068–2072. Sandomierz: Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu.
Stanisz, Piotr. 2010. „Proboszcz jako reprezentant parafii rzymskokatolickiej w stosunkach majątkowych”. W: Prawo państwowe a prawo wewnętrzne związków wyznaniowych. Pamiętnik VII Zjazdu Katedr i Wykładowców Prawa Wyznaniowego, Gniezno 11–12 IX 2010, red. Krzysztof Krasowski, Małgorzata Materniak-Pawłowska, Maksymilian Stanulewicz, 191–200. Poznań: Ars boni et aequi.
Stanisz, Piotr. 2011. „Źródła prawa wyznaniowego w Rzeczypospolitej Polskiej”. W: Prawo wyznaniowe, red. Artur Mezglewski, Henryk Misztal, Piotr Stanisz, 48–66. Warszawa: C.H. Beck.
Sztafrowski, Edward. 1991. „Parafia w hierarchicznej strukturze Kościoła”. Prawo Kanoniczne 34(3-4): 51–74. (Crossref)
Świto, Lucjan. 2024. „Odpowiedzialność diecezji i parafii za delikty popełnione przez duchownego wobec małoletniego. Glosa krytyczna do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 6 września 2022 roku (II CSKP 466/22)”. Studia z Prawa Wyznaniowego 27: 347–360. (Crossref)
Walencik, Dariusz. 2013. „Prawo kanoniczne (wewnętrzne) związków wyznaniowych a prawo polskie”. Przegląd Sądowy 5: 11–25.
Wałachowska, Monika. 2018. „Czyny niedozwolone”. W: Kodeks cywilny. Komentarz, t. 3: Zobowiązania. Część ogólna (art. 353–534), red. Magdalena Habdas, Mariusz Fras, 476–485. Warszawa: Wolters Kluwer.
Wilk, Anna. 2020. „Odpowiedzialność kościelnych osób prawnych za szkody wyrządzone wskutek przestępstw seksualnych popełnionych przez duchownych. Glosa do wyroku SN z dnia 31 marca 2020 r., II CSK 124/19”. Orzecznictwo Sądów Polskich nr 10, poz. 79: 52–62.
Wilk, Anna. 2023. „Stosunek zwierzchnictwa w świetle art. 430 KC w kontekście regulacji wewnątrzkościelnych”. Studia Prawa Prywatnego 2: 49–62.
Wroceński, Józef. 2008. „Obowiązki pasterskie biskupa diecezjalnego”. Prawo Kanoniczne 51(3-4): 119–145. (Crossref)
Zakrzewski, Piotr. 2025. „O przesłance «przy wykonywaniu» z art. 430 Kodeksu cywilnego – uwagi na tle wyroku Sądu Najwyższego z dnia 6 września 2022 r., II CSKP 466/22”. Studia z Prawa Wyznaniowego, Online First 4.04.2025, https://doi.org/10.31743/spw.17889 (Crossref)
Zubert, Bronisław, Mirosław Sitarz. 2019. „Inkardynacja – ekskardynacja”. W: Leksykon prawa kanonicznego, red. Mirosław Sitarz, kol. 935–940. Sandomierz: Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu.
John Paul II Catholic University of Lublin
Ks. mgr prawa, mgr-lic. prawa kanonicznego, Wydział Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin
https://orcid.org/0000-0002-3686-3700Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
- Zgodnie z ustawą z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, autor publikacji przenosi na wydawcę autorskie prawa majątkowe do utworu na wszelkich polach eksploatacji znanych w chwili zawarcia umowy.
- Teksty składane do publikacji w „Studiach z Prawa Wyznaniowego" nie mogą naruszać praw autorskich osób trzecich. Oryginalność publikacji naukowej autor potwierdza w oświadczeniu składanym w trakcie zgłaszania tekstu oraz w podpisywanej umowie wydawniczej.
- Autorzy mają prawo zamieszczać swoje prace (w wersji udostępnionej przez wydawcę) w Internecie (np. w repozytoriach instytucjonalnych, academia.edu, researchgate.net lub na własnej stronie internetowej) dopiero po ich opublikowaniu w niniejszym czasopiśmie.
- Za zgodą redakcji opublikowane w czasopiśmie teksty mogą być przedrukowywane w innych publikacjach (ze wskazaniem miejsca ich pierwotnej publikacji).
- Redakcja zapewnia bezpłatny i otwarty dostęp (ang. open access) do całej zawartości czasopisma, zgodnie z definicją otwartego dostępu BOAI (Budapest Open Access Initiative).
