Zmiana podstawy prawnej działalności zakonów w Polsce dokonana przez władze komunistyczne w 1949 r.
Marta Ordon
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II , Polskahttps://orcid.org/0000-0003-0908-0628
Abstrakt
Artykuł pokazuje okoliczności i skutki zmiany aktów prawnych, określających prawne ramy działalności zakonów w Polsce po II wojnie światowej. Do roku 1949 zakony nie podlegały przepisom dotyczącym tworzenia i legalizacji zrzeszeń świeckich. Na podstawie dekretu z dnia 5 sierpnia 1949 r. zostały zobowiązane do podporządkowania się przepisom Prawa o stowarzyszeniach. Brak wniosku o rejestrację skutkować miał rozwiązaniem zgromadzenia zakonnego i przejęciem jego majątku na rzecz państwa. Pomimo złożenia przewidzianych prawem wniosków, władze nie dokonały rejestracji zakonów, nie prowadziły również formalnego rejestru tych podmiotów. W rzeczywistości bowiem władzom zależało jedynie na ukształtowaniu takiego stanu prawnego, który można byłoby wykorzystać jako narzędzie represji wobec zakonów. Jak pokazują materiały archiwalne, prawdziwym celem nowelizacji z 1949 r. nie było dążenie do uregulowania stanu prawnego zakonów, który w tamtym okresie pozostawał niepewny ze względu na uchwałę Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej z dnia 12 września 1945 r. deklarującą nieobowiązywanie Konkordatu z 1925 r. Władzom zależało jedynie na objęciu zakonów skrupulatnym nadzorem państwowym, a w konsekwencji stopniowe ograniczanie ich działalności, aż do zupełnego usunięcia z życia społecznego. Tekst oparty został przede wszystkim na analizie aktów prawnych oraz na materiałach archiwalnych zgromadzonych w polskich archiwach państwowych i kościelnych.
Słowa kluczowe:
Prawo o Stowarzyszeniach, wolność sumienia i religii, wolność zrzeszania się, Kościół Katolicki, Polska Rzeczpospolita Ludowa, Kościół w PRL, zakony, reżim komunistyczny, zgromadzenia zakonne w PRL, relacje Państwo – Kościół, ograniczenia wolności religijnej w PRLBibliografia
Caronič J., Represje czechosłowackiego aparatu bezpieczeństwa wobec greckokatolickich wspólnot zakonnych w 1950 r., in: Represje wobec Kościoła w krajach bloku wschodniego. Komuniści przeciw religii po 1944 roku, ed. J. Marecki, Kraków 2011, pp. 43-55.
Cywiński B., Ogniem próbowane. Z dziejów najnowszych Kościoła katolickiego w Europie Środkowo-Wschodniej, vol. II, Lublin-Rome 1990.
Dlugoš F., Prenasladovanie veriacich spiškej diecézy w rokach 1948-1989, Levoča 2003.
Dudek A., Państwo i Kościół w Polsce 1945-1970, Kraków 1995.
Dudek A., Gryz R., Komuniści i Kościół w Polsce (1945-1989), Kraków 2003.
Halban L., Konkordat zawarty między Rzecząpospolitą Polską a Stolicą Apostolską, Warszawa 1925.
Instrukcje, wytyczne, okólniki dyrektor Departamentu V MBP dotyczące działań przeciwko Kościołowi katolickiemu w latach 1945-1953, eds. A. Dziurok, J. Marecki, F. Musiał, Kraków-Katowice 2012.
Kaczmarek E., Dlaczego przeszkadzały? Polityka władz partyjnych i rządowych wobec żeńskich zgromadzeń zakonnych w Polsce w latach 1945-1956, Warszawa 2007.
Kisiel W., Pozycja Kościoła Rzymskokatolickiego w polskim prawie administracyjnym, Kraków 1986.
Krasowski K., Państwo a Kościół katolicki w Polsce 1945-1955, Poznań 1997.
Krukowski J., Prawo chrześcijan do stowarzyszania się i możliwości jego realizacji w prawie kanonicznym i polskim, „Kościół i Prawo” 1991, vol. 9, pp. 191-210.
Łukomski S., Konkordat zawarty dnia 10 lutego 1925 roku pomiędzy Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, Łomża 1934.
Marecki J., Zakony pod presją bezpieki. Aparat bezpieczeństwa wobec wspólnot zakonnych na terenie województwa krakowskiego 1944-1975, Kraków 2009.
Mazgaj M. S., Church and State in Communist Poland. A History, 1944-1989, McFarland 2010.
Mezglewski A., Spór o „wygaśnięcie” konkordatu polskiego z 1925 roku, „Roczniki Nauk Prawnych” 1998, vol. 8, pp. 325-340.
Mirek A., Siostry zakonne w obozach pracy w PRL w latach 1945-1956, Lublin 2009.
Monticone R. C., The Catholic Church in Communist Poland 1945-1985, New York 1986.
Moravčíková M., State and Church in the Slovak Republic, in: State and Church in the European Union, ed. G. Robbers, Baden-Baden 2005, pp. 491-518.
Moravčíková M., Religion, Law, and Secular Principles in the Slovak Republic, in: Religion and the Secular State. Interim National Reports, under the direction of Javier Martinez-Torrón, W. Cole Durham, Jr., Washington 2010, pp. 615-628.
Ordon M., Rozpracowanie katolickich organizacji masowych. Nowelizacja prawa o stowarzyszeniach w świetle tajnej instrukcji MBP z 1 września 1949 r., „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2004, vol. 7, pp. 255-262.
Ordon M., Freedom of Association in the People's Republic of Poland and Its Restriction with Regard to the Roman Catholic Church, „Review of Comparative Law” 2012, vol. 17, pp. 53-66.
Państwowe prawo wyznaniowe Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Wybór tekstów źródłowych, ed. M. Fąka, Warszawa 1978.
Petranský I.A., Represje wobec Kościoła katolickiego na Słowacji (1944-1948), in: Represje wobec Kościoła w krajach bloku wschodniego. Komuniści przeciw religii po 1944 roku, ed. J. Marecki, Kraków 2011, pp. 27-42.
Podolec O., Czechosłowackie ustawodawstwo kościelne z 1949 r. i jego stosowanie w praktyce, in: Represje wobec Kościoła w krajach bloku wschodniego. Komuniści przeciw religii po 1944 roku, ed. J. Marecki, Kraków 2011, pp. 13-25.
Prawo i polityka wyznaniowa w Polsce Ludowej. Materiały II Ogólnopolskiego Sympozjum Prawa Wyznaniowego (Kazimierz Dolny, 26-28 października 2004), eds. A. Mezglewski, P. Stanisz, M. Ordon, Lublin 2005.
Raina P., Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945-1989, vol. 1: Lata 1945-1959, Poznań 1994.
Raina P., Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945-1989, vol. 2: Lata 1960-1974, Poznań 1995.
Represje wobec Kościoła katolickiego na Dolnym Śląsku i Opolszczyźnie (1945-1989), eds. S. A. Bogaczewicz, S. Krzyżanowska, Wrocław 2004.
Represje wobec żeńskich zgromadzeń zakonnych w PRL. Zagadnienia wybrane, eds. J. Myszor, A. Dziurok, Katowice 2012.
Rybczyński H., W sprawie konkordatu między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską 10 II 1925 roku, in: Kościół w II Rzeczypospolitej, eds. Z. Zieliński, S. Wilk, Lublin 1981, pp. 49-52.
Władze wobec Kościołów i związków wyznaniowych w Wielkopolsce w latach 1945-1956, ed. K. Białecki, Poznań 2008.
Skubiszewski H., Konkordat z 10 lutego 1925 roku. Zagadnienia prawnomiędzynarodowe, in: Kościół w II Rzeczypospolitej, eds. Z. Zieliński, S. Wilk, Lublin 1981, pp. 35-47.
Szymański A., Proces likwidacji działalności charytatywnej Kościoła katolickiego w sferze publicznoprawnej w latach 1944-1965. Studium historyczno-prawne, Opole 2010.
Tretera J.R., State and Church in the Czech Republic, in: State and Church in the European Union, ed. G. Robbers, Baden-Baden 2005, pp. 35-54.
Zakony żeńskie w PRL. Studia i materiały do historii najnowszej żeńskich zgromadzeń zakonnych w Polsce, ed. A. Mirek, Lublin 2008.
Zamiatała D., Zakony męskie w polityce władz komunistycznych w Polsce w latach 1945-1989, vol. 1: Problematyka organizacyjno-personalna, Kielce 2009.
Zamiatała D., Działania represyjne władz komunistycznych wobec zakonów męskich w PRL, „Kościół w Polsce. Dzieje i Kultura” 2011, vol. 11, pp. 211-236.
Zamiatała D., Zakony męskie w polityce władz komunistycznych w Polsce w latach 1945-1989, vol. 2: Działalność duszpasterska i społeczna zakonów 1945-1989, Warszawa 2012.
Zieliński Z., Kościół w Polsce 1944-2002, Radom 2003.
Żaryn J., Kościół a władza w Polsce (1945-1950), Warszawa 1997.
Żaryn J., Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944-1989), Warszawa 2003.
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
Dr, Katedra Prawa Wyznaniowego, Wydział Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin
https://orcid.org/0000-0003-0908-0628Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
- Zgodnie z ustawą z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, autor publikacji przenosi na wydawcę autorskie prawa majątkowe do utworu na wszelkich polach eksploatacji znanych w chwili zawarcia umowy.
- Teksty składane do publikacji w „Studiach z Prawa Wyznaniowego" nie mogą naruszać praw autorskich osób trzecich. Oryginalność publikacji naukowej autor potwierdza w oświadczeniu składanym w trakcie zgłaszania tekstu oraz w podpisywanej umowie wydawniczej.
- Autorzy mają prawo zamieszczać swoje prace (w wersji udostępnionej przez wydawcę) w Internecie (np. w repozytoriach instytucjonalnych, academia.edu, researchgate.net lub na własnej stronie internetowej) dopiero po ich opublikowaniu w niniejszym czasopiśmie.
- Za zgodą redakcji opublikowane w czasopiśmie teksty mogą być przedrukowywane w innych publikacjach (ze wskazaniem miejsca ich pierwotnej publikacji).
- Redakcja zapewnia bezpłatny i otwarty dostęp (ang. open access) do całej zawartości czasopisma, zgodnie z definicją otwartego dostępu BOAI (Budapest Open Access Initiative).
