Odwołania do chrześcijaństwa w konstytucjach współczesnych państw
Grzegorz Maroń
Uniwersytet Rzeszowski , Polskahttps://orcid.org/0000-0002-3861-9103
Piotr Steczkowski
Uniwersytet Rzeszowski , Polskahttps://orcid.org/0000-0002-5082-7757
Abstrakt
W niniejszym artykule poddano analizie ilościowej i jakościowej konstytucyjne odwołania do chrześcijaństwa. W ramach przeprowadzonego studium obowiązujących ustaw zasadniczych poszczególnych państw ustalono skalę odniesień do chrześcijaństwa oraz odniesienia te poddano systematyzacji i typologizacji. Tytułowymi odwołaniami do chrześcijaństwa objęto zarówno bezpośrednie wzmianki o chrześcijańskich zasadach, wartościach czy dziedzictwie, jak i odwołania implikatywne, tj. do Boga pojmowanego zgodnie z monoteistycznym trynitaryzmem oraz do poszczególnych chrześcijańskich denominacji, ich wyznawców i kościołów. Ze względu na historyczno-kulturowy, a nie tylko religijny wymiar chrześcijaństwa, odwołania do niego w konstytucjach co do zasady nie przeczą bezstronności światopoglądowej władz publicznych, nie prowadzą do konfesjonalizacji państwa, ani nie naruszają praw wyznawców innych religii i osób bezwyznaniowych. Egzageracją jest odbieranie odwołań tego typu przez niechrześcijan jako działań ich rzekomo społecznie alienujących i wykluczających. Od ustrojodawcy decydującego się na wyróżnienie chrześcijaństwa w konstytucji należy oczekiwać kierowania się wolą suwerena. Inkorporowanie do ustaw zasadniczych odniesień do chrześcijaństwa nie powinno jednak być narzędziem inżynierii społecznej o celach prozelickich.
Słowa kluczowe:
konstytucje, chrześcijaństwo, Kościół, metoda prawno-porównawczaBibliografia
Årsheim, Helge, Pamela Slotte. 2017. „The Juridification of Religion?”. Brill Research Perspectives in Law and Religion 1/2: 1–89.
Bała, Paweł. 2011. „Invocatio Dei w Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. w perspektywie porównawczej i historycznej”. Studia Erasmiana Wratislaviensia 5: 305–333.
Barbulescu, Iordan Gheorghe, Gabriel Andreescu. 2009. „References to God and the Christian Tradition in the Treaty Establishing a Constitution for Europe: An Examination of the Background”. Journal for the Study of Religions and Ideologies 8 (24): 207–230.
Borden, Morton. 1979. „The Christian Amendment”. Civil War History 2 (25): 156–167.
Borecki, Paweł. 2017. „Znamiona państwa wyznaniowego – uwagi na kanwie dorobku współczesnego konstytucjonalizmu”. Studia z Prawa Wyznaniowego 20: 223–248.
Brzozowski, Wojciech. 2011. Bezstronność światopoglądowa władz publicznych w Konstytucji RP. Warszawa: Wolters Kluwer.
Cvijic, Srdjan, Lorenzo Zucca. 2004. „Does the European Constitution need Christian Values?”. Oxford Journal of Legal Studies 4 (24): 739–748.
Czuryk, Małgorzata. 2015. „Edukacja religijna w szkołach publicznych w Finlandii”. Kościół i Prawo 1/4: 73–87.
Daniel, Krystyna. 1997. „Kontrowersje wokół wprowadzenia wartości chrześcijańskich do prawa”. W: Dynamika wartości w prawie, red. Krzysztof Pałecki, 157–207. Kraków: Księgarnia Akademicka.
Dineen, Kieran. 2017. Constitution to be stripped of any mention of Christianity under soon to be proposed bill, https://www.thesun.ie/news/961603/constitution-to-be-stripped-of-any-mention-of-christianity-under-soon-to-be-proposed-bill/ [dostęp: 1.09.2021].
Domingo, Rafael. 2014. „The Metalegal God”. Ecclesiastical Law Journal 16 (2): 147–167.
Duda, Renata. 2006. „Aksjologiczne podstawy Unii Europejskiej: debata na temat chrześcijańskiego dziedzictwa Europy”. W: Unia Europejska i Polska wobec dylematów integracyjnych na początku XXI wieku, red. Mieczysław Stolarczyk, 71–80. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
Fea, John. 2013. No surprise that 32% of Americans want a Christian constitutional amendment, https://www.firstthings.com/blogs/firstthoughts/2013/04/no-surprise-that-of-americans-want-a-christian-constitutional-amendment [dostęp: 1.09.2021].
Ferrari, Silvio. 2015. „The Christian roots of the secular state”. In: Mapping the legal boundaries. Religion and Multiculturalism from Israel to Canada, ed. René Provost, 25–40. New York: Oxford University Press.
Flere, Sergej, Miran Lavrič, Dragoljub Djordjević. 2017. „Religious References in the Constitutions of European Post-Communist Countries and Ethno-symbolism”. Journal of Church and State 3 (59): 466–488.
Frosini, Justin. 2012. Constitutional preambles at a Crossroads Between Politics and Law. Rimini: Maggioli.
Garlicki, Leszek. 2016. „Komentarz do art. 30”. W: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, vol. 2, red. Leszek Garlicki, Marek Zubik, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
Gołda-Sobczak, Maria. 2008. „Systemy relacji między państwem a kościołami i związkami wyznaniowymi”. Środkowoeuropejskie Studia Polityczne 1: 61–110.
Henry, Eron. 2018. Constitutionally Religious: What the Constitutions of 180 Countries Say About Religion and Relief. Alexandria: b.d.
Iban, Iván. 2013. „God in Constitutions and Godless Constitutions”. In: Law, Religion, Constitution: Freedom of Religion, Equal Treatment, and the Law, eds. W. Cole Durham, Silvio Ferrari, Cristina Cianitto, Donlu Thayer, 37–55. Farnham: Ashgate.
Kavanagh, Aileen. 2012. „The Irish Constitution at 75 Years: Natural Law, Christian Values and the Ideal of Justice”. Irish Jurist 48: 71–101.
Kozłowski, Krzysztof, Paweł Gomułka, Michał Latuszewski. 2006. „Chrześcijańskie dziedzictwo Europy jako problem konstytucyjny”. W: Człowiek wobec systemów wartości, red. Tomasz Kozłowski, Karol Kuźmicz, 126–137. Białystok: Wydawnictwo Temida 2.
Kroczek, Piotr. 2017. Prawo wewnętrzne związków wyznaniowych w perspektywie organów władzy publicznej: klauzule generalne. Kraków: Wydawnictwo Naukowe.
Krukowski, Józef. 1996. „«Invocatio Dei» w konstytucjach współczesnych państw demokratycznych. Refleksja w związku z debatą nad projektem Konstytucji RP”. Ethos: Kwartalnik Instytutu Jana Pawła II KUL 3/4: 202–214.
Kurian, George, Mark Lamport. 2016. Encyclopedia of Christianity in the United States, vol. 5. Lanham: Rowman & Littlefield.
Łączkowski, Wojciech. 2006. „«Bezstronność» władz publicznych”. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2: 209–219.
Łętowska, Ewa. 2018. Odwołanie do „chrześcijańskiego dziedzictwa” w złej wierze. Prof. Łętowska o pytaniach konstytucyjnych Dudy, https://oko.press/odwolanie-do-chrzescijanskiego-dziedzictwa-w-zlej-wierze-prof-letowska-o-pytaniach-konstytucyjnych-dudy/ [dostęp: 1.09.2021].
Madeley, John. 2017. „The Curious Case of Religion in the Norwegian Constitution”. In: Constitution Writing, Religion and Democracy, eds. Asli Bâli, Hanna Lerner, 29–48. Cambridge: Cambridge University Press.
Mager, Robert. 2021. „God in National Constitutions: A Liberating Reference ?”. International Academy of Practical Theology. Conference Series 2: 42–49.
Maroń, Grzegorz. 2019. „Odwołania do Boga w konstytucjach państw współczesnych. Studium komparatystyczne”. Studia z Prawa Wyznaniowego 22: 5–40.
McKinley Brennan, Patrick. 2015. „An Essay on Christian Constitutionalism: Building in the Divine Style, for the Common Good(s)”. Rutgers Journal of Law and Religion 16/3: 478–540.
Menéndez, Agustín José. 2005. „A Christian or a Laïc Europe. Christian Values and European Identity”. Ratio Juris 2 (18): 179–205.
Naumann, Kolja. 2008. Eine religiöse Referenz in einem Europäischen Verfassungsvertrag. Tübingen: Mohr Siebeck.
Neo, Jaclyn. 2017. „Express Recognition of Deity in Constitutions”. In: Max Planck Encyclopedia of Comparative Constitutional Law, eds. Rainer Grote, Frauke Lachenmann, Rüdiger Wolfrum. Oxford: Oxford University Press.
Orgad, Liav. 2017. The Cultural Defense of Nations. A Liberal Theory of Majority Rights. Oxford: Oxford University Press.
Orzeszyna, Krzysztof. 2007. Podstawy relacji między państwem a Kościołami w konstytucjach państw członkowskich i traktatach Unii Europejskiej. Lublin: Wydawnictwo KUL.
Paradowski, Ryszard. 2009. „God and Constitution. Polish constitutional confusion”. Zeszyty Naukowe Dolnośląskiej Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Techniki w Polkowicach. Studia z Nauk Społecznych 2: 61–68.
Polak, Piotr. 2018. „The normative value of the reference to God and Christianity in the preamble to the Constitution of the Republic of Poland of 2nd April, 1997”. Przegląd Prawa Konstytucyjnego 6: 425–439.
Safjan, Marek. 2003. „Wolność religijna w konstytucjach państw europejskich”. W: Kultura i prawo, t. 3: Religia i wolność religijna w Unii Europejskiej, red. Józef Krukowski, Otto Theisen, 43–73. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Sobczak, Jacek. 2018. „Pojęcie dziedzictwa narodowego w świetle regulacji konstytucyjnych”. Przegląd Prawa Konstytucyjnego 5: 187–208.
Suchocka, Hanna. 2008. „Sens sporu o korzenie chrześcijańskie w Konstytucji europejskiej”. W: Księga jubileuszowa Prof. dr hab. Tadeusza Smyczyńskiego, red. Marek Andrzejewski, 733–743. Toruń: TNOiK „Dom Organizatora”.
Szymanek, Jarosław (red.). 2011. Państwo wyznaniowe: doktryna, prawo i praktyka. Warszawa: Elipsa.
Temperman, Jeroen. 2010. State–Religion Relationships and Human Rights Law: Towards a Right to Religiously Neutral Governance. Leiden–Boston: Brill.
Trigg, Roger. 2013. Equality, Freedom, and Religion. Oxford: Oxford University Press.
Voermans, Wim, Maarten Stremler, Paul Cliteur. 2017. Constitutional preambles. A comparative analysis. Cheltenham – Northampton: Edward Elgar Publishing.
Yakobson, Alexander. 2013. „God and Religion in Modern Democratic Constitutions”. In: The nation state and religion: the resurgence of faith, eds. Anita Shapira, Yedidia Stern, Alexander Yakobson, 1–13. Brighton: Sussex Academic Press.
Bała, Paweł. 2011. „Invocatio Dei w Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. w perspektywie porównawczej i historycznej”. Studia Erasmiana Wratislaviensia 5: 305–333.
Barbulescu, Iordan Gheorghe, Gabriel Andreescu. 2009. „References to God and the Christian Tradition in the Treaty Establishing a Constitution for Europe: An Examination of the Background”. Journal for the Study of Religions and Ideologies 8 (24): 207–230.
Borden, Morton. 1979. „The Christian Amendment”. Civil War History 2 (25): 156–167.
Borecki, Paweł. 2017. „Znamiona państwa wyznaniowego – uwagi na kanwie dorobku współczesnego konstytucjonalizmu”. Studia z Prawa Wyznaniowego 20: 223–248.
Brzozowski, Wojciech. 2011. Bezstronność światopoglądowa władz publicznych w Konstytucji RP. Warszawa: Wolters Kluwer.
Cvijic, Srdjan, Lorenzo Zucca. 2004. „Does the European Constitution need Christian Values?”. Oxford Journal of Legal Studies 4 (24): 739–748.
Czuryk, Małgorzata. 2015. „Edukacja religijna w szkołach publicznych w Finlandii”. Kościół i Prawo 1/4: 73–87.
Daniel, Krystyna. 1997. „Kontrowersje wokół wprowadzenia wartości chrześcijańskich do prawa”. W: Dynamika wartości w prawie, red. Krzysztof Pałecki, 157–207. Kraków: Księgarnia Akademicka.
Dineen, Kieran. 2017. Constitution to be stripped of any mention of Christianity under soon to be proposed bill, https://www.thesun.ie/news/961603/constitution-to-be-stripped-of-any-mention-of-christianity-under-soon-to-be-proposed-bill/ [dostęp: 1.09.2021].
Domingo, Rafael. 2014. „The Metalegal God”. Ecclesiastical Law Journal 16 (2): 147–167.
Duda, Renata. 2006. „Aksjologiczne podstawy Unii Europejskiej: debata na temat chrześcijańskiego dziedzictwa Europy”. W: Unia Europejska i Polska wobec dylematów integracyjnych na początku XXI wieku, red. Mieczysław Stolarczyk, 71–80. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
Fea, John. 2013. No surprise that 32% of Americans want a Christian constitutional amendment, https://www.firstthings.com/blogs/firstthoughts/2013/04/no-surprise-that-of-americans-want-a-christian-constitutional-amendment [dostęp: 1.09.2021].
Ferrari, Silvio. 2015. „The Christian roots of the secular state”. In: Mapping the legal boundaries. Religion and Multiculturalism from Israel to Canada, ed. René Provost, 25–40. New York: Oxford University Press.
Flere, Sergej, Miran Lavrič, Dragoljub Djordjević. 2017. „Religious References in the Constitutions of European Post-Communist Countries and Ethno-symbolism”. Journal of Church and State 3 (59): 466–488.
Frosini, Justin. 2012. Constitutional preambles at a Crossroads Between Politics and Law. Rimini: Maggioli.
Garlicki, Leszek. 2016. „Komentarz do art. 30”. W: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, vol. 2, red. Leszek Garlicki, Marek Zubik, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
Gołda-Sobczak, Maria. 2008. „Systemy relacji między państwem a kościołami i związkami wyznaniowymi”. Środkowoeuropejskie Studia Polityczne 1: 61–110.
Henry, Eron. 2018. Constitutionally Religious: What the Constitutions of 180 Countries Say About Religion and Relief. Alexandria: b.d.
Iban, Iván. 2013. „God in Constitutions and Godless Constitutions”. In: Law, Religion, Constitution: Freedom of Religion, Equal Treatment, and the Law, eds. W. Cole Durham, Silvio Ferrari, Cristina Cianitto, Donlu Thayer, 37–55. Farnham: Ashgate.
Kavanagh, Aileen. 2012. „The Irish Constitution at 75 Years: Natural Law, Christian Values and the Ideal of Justice”. Irish Jurist 48: 71–101.
Kozłowski, Krzysztof, Paweł Gomułka, Michał Latuszewski. 2006. „Chrześcijańskie dziedzictwo Europy jako problem konstytucyjny”. W: Człowiek wobec systemów wartości, red. Tomasz Kozłowski, Karol Kuźmicz, 126–137. Białystok: Wydawnictwo Temida 2.
Kroczek, Piotr. 2017. Prawo wewnętrzne związków wyznaniowych w perspektywie organów władzy publicznej: klauzule generalne. Kraków: Wydawnictwo Naukowe.
Krukowski, Józef. 1996. „«Invocatio Dei» w konstytucjach współczesnych państw demokratycznych. Refleksja w związku z debatą nad projektem Konstytucji RP”. Ethos: Kwartalnik Instytutu Jana Pawła II KUL 3/4: 202–214.
Kurian, George, Mark Lamport. 2016. Encyclopedia of Christianity in the United States, vol. 5. Lanham: Rowman & Littlefield.
Łączkowski, Wojciech. 2006. „«Bezstronność» władz publicznych”. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2: 209–219.
Łętowska, Ewa. 2018. Odwołanie do „chrześcijańskiego dziedzictwa” w złej wierze. Prof. Łętowska o pytaniach konstytucyjnych Dudy, https://oko.press/odwolanie-do-chrzescijanskiego-dziedzictwa-w-zlej-wierze-prof-letowska-o-pytaniach-konstytucyjnych-dudy/ [dostęp: 1.09.2021].
Madeley, John. 2017. „The Curious Case of Religion in the Norwegian Constitution”. In: Constitution Writing, Religion and Democracy, eds. Asli Bâli, Hanna Lerner, 29–48. Cambridge: Cambridge University Press.
Mager, Robert. 2021. „God in National Constitutions: A Liberating Reference ?”. International Academy of Practical Theology. Conference Series 2: 42–49.
Maroń, Grzegorz. 2019. „Odwołania do Boga w konstytucjach państw współczesnych. Studium komparatystyczne”. Studia z Prawa Wyznaniowego 22: 5–40.
McKinley Brennan, Patrick. 2015. „An Essay on Christian Constitutionalism: Building in the Divine Style, for the Common Good(s)”. Rutgers Journal of Law and Religion 16/3: 478–540.
Menéndez, Agustín José. 2005. „A Christian or a Laïc Europe. Christian Values and European Identity”. Ratio Juris 2 (18): 179–205.
Naumann, Kolja. 2008. Eine religiöse Referenz in einem Europäischen Verfassungsvertrag. Tübingen: Mohr Siebeck.
Neo, Jaclyn. 2017. „Express Recognition of Deity in Constitutions”. In: Max Planck Encyclopedia of Comparative Constitutional Law, eds. Rainer Grote, Frauke Lachenmann, Rüdiger Wolfrum. Oxford: Oxford University Press.
Orgad, Liav. 2017. The Cultural Defense of Nations. A Liberal Theory of Majority Rights. Oxford: Oxford University Press.
Orzeszyna, Krzysztof. 2007. Podstawy relacji między państwem a Kościołami w konstytucjach państw członkowskich i traktatach Unii Europejskiej. Lublin: Wydawnictwo KUL.
Paradowski, Ryszard. 2009. „God and Constitution. Polish constitutional confusion”. Zeszyty Naukowe Dolnośląskiej Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Techniki w Polkowicach. Studia z Nauk Społecznych 2: 61–68.
Polak, Piotr. 2018. „The normative value of the reference to God and Christianity in the preamble to the Constitution of the Republic of Poland of 2nd April, 1997”. Przegląd Prawa Konstytucyjnego 6: 425–439.
Safjan, Marek. 2003. „Wolność religijna w konstytucjach państw europejskich”. W: Kultura i prawo, t. 3: Religia i wolność religijna w Unii Europejskiej, red. Józef Krukowski, Otto Theisen, 43–73. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Sobczak, Jacek. 2018. „Pojęcie dziedzictwa narodowego w świetle regulacji konstytucyjnych”. Przegląd Prawa Konstytucyjnego 5: 187–208.
Suchocka, Hanna. 2008. „Sens sporu o korzenie chrześcijańskie w Konstytucji europejskiej”. W: Księga jubileuszowa Prof. dr hab. Tadeusza Smyczyńskiego, red. Marek Andrzejewski, 733–743. Toruń: TNOiK „Dom Organizatora”.
Szymanek, Jarosław (red.). 2011. Państwo wyznaniowe: doktryna, prawo i praktyka. Warszawa: Elipsa.
Temperman, Jeroen. 2010. State–Religion Relationships and Human Rights Law: Towards a Right to Religiously Neutral Governance. Leiden–Boston: Brill.
Trigg, Roger. 2013. Equality, Freedom, and Religion. Oxford: Oxford University Press.
Voermans, Wim, Maarten Stremler, Paul Cliteur. 2017. Constitutional preambles. A comparative analysis. Cheltenham – Northampton: Edward Elgar Publishing.
Yakobson, Alexander. 2013. „God and Religion in Modern Democratic Constitutions”. In: The nation state and religion: the resurgence of faith, eds. Anita Shapira, Yedidia Stern, Alexander Yakobson, 1–13. Brighton: Sussex Academic Press.
Maroń, G., & Steczkowski, P. (2021). Odwołania do chrześcijaństwa w konstytucjach współczesnych państw. Studia Z Prawa Wyznaniowego, 24, 143–170. https://doi.org/10.31743/spw.12586
Grzegorz Maroń
gmaron@ur.edu.pl
Uniwersytet Rzeszowski
Uniwersytet Rzeszowski
Dr hab., prof. UR, Zakład Nauk Historyczno i Teoretyczno Prawnych, Instytut Nauk Prawnych, Uniwersytet Rzeszowski, ul. Grunwaldzka 13, 35-068 Rzeszów
https://orcid.org/0000-0002-3861-9103
Piotr Steczkowski
Uniwersytet Rzeszowski
Uniwersytet Rzeszowski
Ks. dr hab., prof. UR, Zakład Prawa Rzymskiego, Instytut Nauk Prawnych, Uniwersytet Rzeszowski, ul. Grunwaldzka 13, 35-068 Rzeszów
https://orcid.org/0000-0002-5082-7757Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
- Zgodnie z ustawą z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, autor publikacji przenosi na wydawcę autorskie prawa majątkowe do utworu na wszelkich polach eksploatacji znanych w chwili zawarcia umowy.
- Teksty składane do publikacji w „Studiach z Prawa Wyznaniowego" nie mogą naruszać praw autorskich osób trzecich. Oryginalność publikacji naukowej autor potwierdza w oświadczeniu składanym w trakcie zgłaszania tekstu oraz w podpisywanej umowie wydawniczej.
- Autorzy mają prawo zamieszczać swoje prace (w wersji udostępnionej przez wydawcę) w Internecie (np. w repozytoriach instytucjonalnych, academia.edu, researchgate.net lub na własnej stronie internetowej) dopiero po ich opublikowaniu w niniejszym czasopiśmie.
- Za zgodą redakcji opublikowane w czasopiśmie teksty mogą być przedrukowywane w innych publikacjach (ze wskazaniem miejsca ich pierwotnej publikacji).
- Redakcja zapewnia bezpłatny i otwarty dostęp (ang. open access) do całej zawartości czasopisma, zgodnie z definicją otwartego dostępu BOAI (Budapest Open Access Initiative).
