Rewindykacja nieruchomości związków wyznaniowych w Polsce – doświadczenia trzydziestu lat budowania demokratycznego państwa prawnego

Dariusz Walencik

Uniwersytet Opolski , Polska
https://orcid.org/0000-0002-1027-3980


Abstrakt

Celem tego artykułu jest analiza przepisów, na mocy których odbywa się w Polsce po 1989 r. rewindykacja nieruchomości osób prawnych związków wyznaniowych upaństwowionych w okresie Polski Ludowej. Omówiono w nim zarówno tryby, jak i sposoby regulacji spraw majątkowych wyznaniowych osób prawnych, uwzględniając liczne zmiany stanu prawnego wprowadzane kolejnymi nowelizacjami przepisów oraz ewolucję ich wykładni dokonywanej przez judykaturę i doktrynę. Zwrócono szczególną uwagę na dyskusyjne kwestie prawne, w tym na nieuprawnione zróżnicowanie sytuacji prawnej poszczególnych związków wyznaniowych.

Przeprowadzone w artykule analizy prowadzą do wniosku, że ustawodawca konsekwentnie uwłaszczył wszystkie wyznaniowe osoby prawne, stosując zasadę status quo. Zastrzeżenia budzą jedynie przepisy art. 60 ust. 6 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego i art. 35 ust. 3 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego, zgodnie z którymi skarga na niewydanie przez wojewodę decyzji jest dopuszczalna po upływie 2 lat od daty wszczęcia postępowania administracyjnego.

Wprowadzone do polskiego systemu prawnego przepisami ustawy z 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego postępowanie regulacyjne, powielone następnie w przepisach ustaw o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego oraz gmin wyznaniowych żydowskich, a także w ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, było pod wieloma względami oryginalne i nowatorskie. Stwarzało bowiem możliwość pozasądowego dochodzenia roszczeń z udziałem zainteresowanych – wyznaniowych osób prawnych i państwa. Z perspektywy czasu postępowanie regulacyjne można postrzegać jako instrument sprawiedliwości tranzycyjnej. Z upływem lat w wyniku zaniedbań ustawodawcy instrument ten stawał się jednak coraz bardziej niespójny z obowiązującą Konstytucją RP i wyznaczonymi przez nią standardami.

Odnośnie do możliwości przekazania nieruchomości rolnych osobom prawnym związków wyznaniowych na Ziemiach Zachodnich i Północnych Polski nie ustanowiono terminu ad quem dla składania wniosków w przypadku osób prawnych Kościoła Katolickiego, ale równocześnie wprowadzono dodatkowe kryteria obostrzające oraz zawężono krąg podmiotów uprawnionych do przekazania nieruchomości. Negatywnie należy ocenić stworzenie w 2004 r. możliwości składania nowych wniosków rewindykacyjnych przez osoby prawne Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, Kościoła Ewangelicko-Reformowanego oraz Kościoła Chrześcijan Baptystów w trakcie przekształcenia postępowania administracyjnego w postępowanie regulacyjne.

Zasygnalizowane zastrzeżenia są w głównej mierze efektem braku po przemianach ustrojowych systemowego rozwiązania problemu rewindykacji nie tylko mienia związków wyznaniowych, ale przede wszystkim pozostałych podmiotów. Uporządkowanie stosunków własnościowych w Polsce, w tym również zrekompensowanie strat będących wynikiem działalności władz komunistycznych, mimo upływu 30 lat od zmiany systemu politycznego, pozostaje sprawą ostatecznie nierozwiązaną.

Słowa kluczowe:

kościoły i inne związki wyznaniowe, nacjonalizacja, rewindykacja, uwłaszczenie, postępowanie regulacyjne

Bendza, Włodzimierz. 2007. “Komisja Regulacyjna do Spraw Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w świetle przepisów prawa i orzecznictwa.” Prawo i Religia 1: 87–100.

Bendza, Włodzimierz. 2009. Regulacja kościelnych spraw majątkowych na przykładzie Kościoła prawosławnego w Polsce. Warszawa: Wolters Kluwer Polska.

Bielecki, Marek. 2015. Stan prawny nieruchomości Archieparchii Przemysko-Warszawskiej w latach 1944–2014. Lublin: Wydawnictwo KUL.

Binemann-Zdanowicz, Dawid. 2009. “Roszczenia majątkowe Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej w świetle ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej.” In: Polski protestantyzm w czasach nazizmu i komunizmu, ed. Jarosław Kłaczkow, 372–400. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.

Binemann-Zdanowicz, Dawid. 2017. “Historyczno-prawne aspekty włączenia działających w II RP Kościołów ewangelickich konfesji luterańskiej i ewangelicko-unijnej do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej.” Gdański Rocznik Ewangelicki 11: 70–87.

Binemann-Zdanowicz, Dawid. 2020. Uregulowanie stanu prawnego nieruchomości Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w III RP. Warszawa–Bielsko-Biała: Wydawnictwo Naukowe Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie, Ośrodek Wydawniczy „Augustana”.

Borecki, Paweł. 2009. “Konstytucyjność wybranych regulacji spraw majątkowych Kościoła Katolickiego.” In: Pro bono Reipublicae. Księga jubileuszowa Profesora Michała Pietrzaka, ed. Paweł Borecki, Andrzej Czohara, Tadeusz J. Zieliński, 399–413. Warszawa: LexisNexis.

Borecki, Paweł. 2012. “Problem prawa własności a funkcjonowanie kościołów i innych związków wyznaniowych w Polsce.” In: Prawne granice wolności sumienia i wyznania, ed. Roman Wieruszewski, Mirosław Wyrzykowski, Lena Kondratiewa-Bryzik, 121–140. Warszawa: Wolters Kluwer Polska.

Borecki, Paweł, Czesław Janik (eds.). 2011. Komisja Wspólna Przedstawicieli Rządu Rzeczypospolitej Polskiej i Konferencji Episkopatu Polski w archiwaliach z lat 1989–2010. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.

Czohara, Andrzej. 2012. “Komentarz do art. 32–35.” In: Andrzej Czohara, Tadeusz J. Zieliński. Ustawa o stosunku państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Polsce. Komentarz, 226–268. Warszawa: Wolters Kluwer Polska.

Jaślikowski, Marek. 2022. Duch Komisji Majątkowej unosi się nad postępowaniem cywilnym. https://www.prawo.pl/prawo/koscielna-komisja-majatkowa-nie-istnieje-ale-sa-sprawy-w-sadach,513019.html [accessed: 30 May 2022].

Korzan, Kazimierz. 1997. Postępowanie nieprocesowe. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck.

Kościelny, Paweł. 2010. Opinia prawna dotycząca poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (druk sejmowy nr 3004). https://orka.sejm.gov.pl/rexdomk6.nsf/Opdodr?OpenPage&nr=3004 [accessed: 30 May 2022].

Leszczyński, Adam, Dariusz Walencik. 2018. “Osoby prawne Kościoła greckokatolickiego w Polsce jako strona powodowa postępowania sądowo-regulacyjnego.” Biuletyn Stowarzyszenia Absolwentów i Przyjaciół Wydziału Prawa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego 1: 109–125.

Łętowska, Ewa. 2011. “Uprawnienia gmin w świetle skutków orzeczenia TK o Kościelnej Komisji Majątkowej.” Państwo i Prawo 9: 3–19.

Łętowska, Ewa. 2012. “Nieodzowność wykładni dynamicznej przy ocenie reżimu prawnego Kościelnej Komisji Majątkowej (przyczynek do braków w metodach prawniczej analizy problemu).” In: Prawne granice wolności sumienia i wyznania, ed. Roman Wieruszewski, Mirosław Wyrzykowski, Lena Kondratiewa-Bryzik, 141–164. Warszawa: Wolters Kluwer Polska.

Łętowska, Ewa. 2017. “Dynamika rewindykacji historycznych na przykładzie działania Komisji Majątkowej – zamierzona czy przypadkowa?.” In: Wymiary wolności religijnej we współczesnej Europie, ed. Piotr Szymaniec, 209–221. Wałbrzych: Wydawnictwo Uczelniane Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Angelusa Silesiusa.

Odrowąż-Sypniewski, Wojciech. 2004. Opinia prawna na temat zgodności art. 2 projektu ustawy o zmianie ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (druk nr 1806) z art. 25 i art. 32 konstytucji. http://orka.sejm.gov.pl/rexdomk4.nsf/($All)/C27E08FFD79414A0C1256E010029931D/$File/I2643-03.rtf? [accessed: 30 May 2022].

Pelc, Paweł. 1995. “Kwestia zwrotu mienia kościelnych osób prawnych w świetle ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej.” Prawo Kanoniczne 1/2: 103–137. (Crossref)

Piszcz-Czapla, Monika. 2010. “Proces uchwalania ustawy z dnia 17 grudnia 2009 r. o uregulowaniu stanu prawnego niektórych nieruchomości pozostających we władaniu Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.” Studia z Prawa Wyznaniowego 13: 279–323.

Piszcz-Czapla, Monika. 2013. “Likwidacja Komisji Majątkowej – zagadnienia legislacyjne.” In: Finansowanie kościołów i innych związków wyznaniowych, ed. Paweł Sobczyk, Krzysztof Warchałowski, 321–339. Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR.

Podolska-Meducka, Aldona. 2017. “Spór o cerkwie.” In: Problemy reprywatyzacji, ed. Anna Jarosz-Nojszewska, Paulina Legutko-Kobus, 113–127. Warszawa: Oficyna Wydawnicza SGH – Szkoła Główna Handlowa.

Sławiński, Wojciech. 2008. “Działalność Komisji regulacyjnej ds. majątku Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP w świetle przepisów prawa i praktyki. Zarys problematyki.” Roczniki Nauk Prawnych 2: 349–365.

Sobczyk, Paweł. 2012. “Proceduralna niekonstytucyjność nowelizacji ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej.” Studia Politologiczne 23: 235–246.

Stec, Piotr, Dariusz Walencik. 2011. “Rewindykacja nieruchomości osób prawnych Kościoła katolickiego w postępowaniu przed sądami powszechnymi.” Przegląd Prawa Wyznaniowego 3: 23–50.

Walencik, Dariusz. 2006. “Regulacja stanu prawnego nieruchomości Kościoła katolickiego w Polsce w drodze decyzji administracyjnych a prawa nabyte osób trzecich.” Studia z Prawa Wyznaniowego 9: 133–153.

Walencik, Dariusz. 2007a. “Regulacja stanu prawnego nieruchomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w trybie administracyjnym.” Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 2: 339–349.

Walencik, Dariusz. 2007b. “Ścieżka legislacyjna projektu ustawy o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.” Studia z Prawa Wyznaniowego 10: 181–200.

Walencik, Dariusz. 2007c. “Zmiany w ustawie o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego dotyczące regulacji spraw majątkowych.” Prawo i Religia 1: 67–85.

Walencik, Dariusz. 2008a. “Postępowanie regulacyjne przed Komisją Regulacyjną do spraw Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.” Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 1: 63–74.

Walencik, Dariusz. 2008b. Rewindykacja nieruchomości Kościoła katolickiego w postępowaniu przed Komisją Majątkową. Lublin: Wydawnictwo KUL.

Walencik, Dariusz. 2008c. “Zakres przedmiotowy postępowania regulacyjnego dla Kościoła prawosławnego.” Państwo i Prawo 5: 100–110.

Walencik, Dariusz. 2009a. “Czy działalność komisji regulacyjnych jest niezgodna z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej?” In: Pro bono Reipublicae. Księga jubileuszowa Profesora Michała Pietrzaka, ed. Paweł Borecki, Andrzej Czohara, Tadeusz J. Zieliński, 487–501. Warszawa: LexisNexis.

Walencik, Dariusz. 2009b. “Kwestia bezstronności członków komisji regulacyjnych.” In: Bezstronność religijna, światopoglądowa i filozoficzna władz Rzeczypospolitej Polskiej, ed. Tadeusz J. Zieliński, 171–181. Warszawa: Chrześcijańska Akademia Teologiczna.

Walencik, Dariusz. 2009c. “Regulacja spraw majątkowych gmin wyznaniowych żydowskich w Polsce.” In: Prawo wyznaniowe w Polsce (1998–2009). Analizy – dyskusje – postulaty, ed. Dariusz Walencik, 371–389. Katowice–Bielsko-Biała: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowości i Finansów w Bielsku-Białej.

Walencik, Dariusz. 2009d. “Zakres uwłaszczenia osób prawnych Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.” Opolskie Studia Administracyjno-Prawne 6: 163–188.

Walencik, Dariusz. 2010. “Regulacja stanu prawnego nieruchomości związków wyznaniowych na Ziemiach Zachodnich i Północnych jako praktyczna realizacja zasady wolności religijnej.” In: Idea wolności w ujęciu historycznym i prawnym. Wybrane zagadnienia, ed. Ewa Kozerska, Piotr Sadowski, Andrzej Szymański, 167–187. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.

Walencik, Dariusz. 2011. “Nowelizacja ustawy o stosunku państwa do Kościoła katolickiego w kontekście zasady bilateralności.” Forum Prawnicze 2: 36–48.

Walencik, Dariusz. 2013. Nieruchomości Kościoła katolickiego w Polsce w latach 1918–2012. Regulacje prawne – nacjonalizacja – rewindykacja. Katowice: Drukarnia Archidiecezjalna w Katowicach.

Wąsowski, Krzysztof A. 2007. “Status prawny Komisji Majątkowej. Regulacja roszczeń Kościoła katolickiego na gruncie prawa polskiego.” Annales Canonici 3: 39–53.

Wąsowski, Krzysztof A. 2008. “Orzecznictwo Komisji Majątkowej – publicznoprawne cechy arbitrażu.” In: Orzecznictwo w systemie prawa, ed. Tomasz Bąkowski, Krzysztof Grajewski, Jarosław Warylewski, 163–178. Warszawa: Wolters Kluwer Polska.

Zamirski, Konrad. 2018. “Rewindykacja mienia Kościoła Anglikańskiego w Polsce przed Międzykościelną Komisją Regulacyjną.” Przegląd Prawa Wyznaniowego 10: 179–195.

Zamirski, Konrad. 2020. “Rewindykacja mienia Kościoła Chrześcijan Baptystów w RP przed Międzykościelną Komisją Regulacyjną – aspekty prawne.” In: Człowiek – Państwo – Kościół. Księga jubileuszowa dedykowana Księdzu Profesorowi Arturowi Mezglewskiemu, ed. Paweł Sobczyk, Piotr Steczkowski, 739–753. Lublin: Wydawnictwo Academicon.

Zawiślak, Michał. 2020. “Problem rewindykacji kościelnej nieruchomości Polskiego Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan Baptystów we Wrocławiu.” Studia z Prawa Wyznaniowego 23: 387–419. (Crossref)

Zieliński, Tadeusz J. 2010. “Rewindykacja nieruchomości Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego na terenie Gdańska po 1989 r. (postępowanie przed Komisją Regulacyjną).” Studia z Prawa Wyznaniowego 13: 5–24.


Opublikowane
22-12-2022


Walencik, D. (2022). Rewindykacja nieruchomości związków wyznaniowych w Polsce – doświadczenia trzydziestu lat budowania demokratycznego państwa prawnego. Studia Z Prawa Wyznaniowego, 25, 5–41. https://doi.org/10.31743/spw.13879

Dariusz Walencik  dwalencik@uni.opole.pl
Uniwersytet Opolski

PhD, habil.; Professor at University of Opole, Research Unit ‟Law & Religion”, Institute of Legal Sciences, ul. Katowicka 87a, 45-067 Opole

https://orcid.org/0000-0002-1027-3980



Licencja

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

  1. Zgodnie z ustawą z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, autor publikacji przenosi na wydawcę autorskie prawa majątkowe do utworu na wszelkich polach eksploatacji znanych w chwili zawarcia umowy.
  2. Teksty składane do publikacji w „Studiach z Prawa Wyznaniowego" nie mogą naruszać praw autorskich osób trzecich. Oryginalność publikacji naukowej autor potwierdza w oświadczeniu składanym w trakcie zgłaszania tekstu oraz w podpisywanej umowie wydawniczej.
  3. Autorzy mają prawo zamieszczać swoje prace (w wersji udostępnionej przez wydawcę) w Internecie (np. w repozytoriach instytucjonalnych, academia.edu, researchgate.net lub na własnej stronie internetowej) dopiero po ich opublikowaniu w niniejszym czasopiśmie.
  4. Za zgodą redakcji opublikowane w czasopiśmie teksty mogą być przedrukowywane w innych publikacjach (ze wskazaniem miejsca ich pierwotnej publikacji). 
  5. Redakcja zapewnia bezpłatny i otwarty dostęp (ang. open access) do całej zawartości czasopisma, zgodnie z definicją otwartego dostępu BOAI (Budapest Open Access Initiative).

Inne teksty tego samego autora