Konkordat z 1925 r. a konkordat z 1993 r., czyli regres rodzimej kultury prawnej w sprawach wyznaniowych. Refleksje w 100-lecie pierwszego, nowoczesnego polskiego układu ze Stolicą Apostolską
Abstrakt
Przeprowadzona analiza okoliczności zawarcia, treści oraz procesu wykonania polskich konkordatów z 1925 r. oraz z 1993 r. pozwala na stwierdzenie szeregu podobieństw między nimi. Były to akty zawarte w odmiennych epokach w dziejach Kościoła Katolickiego i państwa polskiego. Między obiema umowami występują też zatem istotne różnice. Wynikają one z odmiennych aksjologii, a także z różnych funkcji, jakie przypisywały konkordatom władze polskie. W artykule podjęto się spojrzenia na owe traktaty w szerszej perspektywie historycznej i geopolitycznej. Oba konkordaty miały zwłaszcza dla Kościoła pełnić funkcję gwarancyjną. Umowa przedwojenna w wyraźnie większym stopniu odgrywała rolę normatywną. Była dziełem pozytywizmu prawnego. Układ z 1993 r. miał mieć także znaczenie symboliczne czy manifestacyjne. Jego funkcja prawna jest ograniczona. Oba konkordaty w okresie swego obowiązywania nie zostały w pełni wykonane. Spory na tle wykonania konkordatu z 1925 r. wyraźnie nasiliły się po dojściu do władzy sanacji w maju 1926 r. Strony odwoływały się jednak do argumentów o charakterze prawnym, w tym do tekstu układu. Po śmierci Jana Pawła II i zakończeniu prezydentury Aleksandra Kwaśniewskiego w 2005 r. obserwujemy wyraźny spadek zainteresowania decydentów świeckich konkordatem z 1993 r. Analiza praktyki stosowania umowy z 1993 r. przez naczelne władze państwowe III RP, szczególnie od ok. połowy 2006 r., uzasadnia tezę o regresie kultury prawnej w sprawach wyznaniowych we współczesnej Polsce.
Słowa kluczowe:
Konkordat, Konstytucja RP, Stolica Apostolska, Druga Rzeczpospolita, Kościół KatolickiBibliografia
Abramowicz, Aneta Maria. 2023. „Podstawy normatywne duszpasterstwa w służbach mundurowych w Polsce”. W: Duszpasterstwo służb mundurowych w Polsce. Aspekty organizacyjno-prawne, red. Sławomir Bylina, Piotr Stanisz, 171–185. Lublin: Wydawnictwo KUL.
Adamczewski, Witold (red.). 2000. Z papiestwem przez dzieje. W osiemdziesięciolecie wskrzeszenia Nuncjatury Apostolskiej w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe: Kancelaria Sejmu.
Boniecki, Adam. 1993. „Dobry, soborowy…”. Tygodnik Powszechny 32: 2.
Borecki, Paweł. 2012. Respektowanie polskiego konkordatu z 1993 roku. Wybrane problemy. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych.
Borecki, Paweł. 2019. „Funkcja stabilizacyjna Konkordatu polskiego z 1993 r. wobec Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych”. Studia z Prawa Publicznego 1: 9–31. (Crossref)
Borecki, Paweł. 2020. „Prawotwórcza i porządkująca rola Sądu Najwyższego w sprawach wyznaniowych”. Przegląd Sądowy 1: 23–37.
Borecki, Paweł. 2024. „Wykonanie i respektowanie polskiego Konkordatu z 1993 r. Wybrane zagadnienia w ujęciu krytycznym”. Studia z Prawa Publicznego 4: 9–36. (Crossref)
Borecki, Paweł, Czesław Janik (oprac.). 2011. Komisja Wspólna Przedstawicieli Rządu Rzeczypospolitej Polskiej i Konferencji Episkopatu Polski w archiwaliach z lat 1989–2010. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
Dziadzio, Andrzej. 2005. „Koncepcja państwa prawa w XIX wieku – idea i rzeczywistość”. Czasopismo Prawno-Historyczne 57(1): 177–201. (Crossref)
Ehrlich, Stanisław. 1971. Wstęp do nauki o państwie i prawie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Góralski, Wojciech. 1998. Konkordat polski 1993. Od podpisania do ratyfikacji. Warszawa: Wydawnictwo Akademii Teologii Katolickiej.
Góralski, Wojciech. 2014. „Konkordat”. W: Leksykon prawa wyznaniowego. 100 podstawowych pojęć, red. Marek Bielecki, Artur Mezglewski, 173–182. Warszawa: C.H. Beck.
Góralski, Wojciech. 2022. „Filozofia Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z dnia 28 lipca 1998 roku”. Studia z Prawa Wyznaniowego 25: 157–170. (Crossref)
Górowska, Beata (red.). 1997. Konkordat polski 1993. Wybór materiałów źródłowych z lat 1993–1996, wybór i oprac. Czesław Janik, wprowadzenie Janusz Osuchowski. Warszawa: Instytut Nauk Politycznych UW.
Górowska, Beata. 2008. „Dziesięciolecie obowiązywania konkordatu polskiego z 1993 r.”. Państwo i Prawo 4: 18–32.
Harczuk, Przemysław. 2006. „Reakcja na naszą publikację”. Gazeta Polska 52: 6.
Hejke, Katarzyna, Przemysław Harczuk. 2006. „Tajna historia metropolity”. Gazeta Polska 51: 4–5.
Janik, Czesław, Paweł Borecki (red.). 2009. Dziesięć lat polskiego konkordatu. Warszawa: Stowarzyszenie Absolwentów Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.
Jaśkiewicz, Marek (oprac.). 2008. Wygraliśmy przyszłość. 10 lat Prezydentury Aleksandra Kwaśniewskiego. Przemówienia, wywiady, dokumenty (wybór). Warszawa: Fundacja Aleksandra Kwaśniewskiego „Amicus Europae”.
Karwowska, Anita. 2021. „Wyprowadzić religię ze szkół, zerwać konkordat. Rada Konsultacyjna przy OSK wymienia kroki do świeckiego państwa”. wyborcza.pl, 4.03.2021. https://wyborcza.pl/7,162657,26849148,wyprowadzic-religie-ze-szkol-zerwac-konkordat-rada-konsultacyjna.html [dostęp: 17.06.2025].
K.H. 2007. „Kulisy współpracy”. Gazeta Polska 2: 6–9.
Kochanowski, Jerzy. 2022. „Naród z wodzem”. Polityka. Pomocnik Historyczny 8: 139–144, wyd. z 19.12.2022. https://www.polityka.pl/pomocnikhistoryczny/2193948,1,kult-wodza.read [dostęp: 17.06.2025].
Kowalczyk, Józef. 2013. Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z 1993/1998. Układ między dwoma podmiotami prawa międzynarodowego na tle kształtowania się relacji pomiędzy Kościołem katolickim i państwem polskim w okresie I i II Rzeczypospolitej, w warunkach totalitaryzmu i w III Rzeczypospolitej. Płock: Płocki Instytut Wydawniczy.
Krasowski, Krzysztof. 2007. „Konkordat polski z 1925 roku. Geneza – postanowienia – wykonanie”. Czasopismo Prawno-Historyczne 59(2): 109–139. (Crossref)
Kroczek, Piotr (red.). 2014. Konkordat. Ocena z perspektywy 15 lat obowiązywania. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II.
Krukowski, Józef. 1995. Konkordaty współczesne. Doktryna, teksty (1964–1994). Warszawa: Civitas Christiana.
Krukowski, Józef. 1999. Konkordat polski. Znaczenie i realizacja. Lublin: Verba.
Krukowski, Józef. 2006. „Ocena skutków konkordatu z 1993 roku w polskim porządku prawnym”. Krakowskie Studia Międzynarodowe 3: 49–59.
Krukowski, Józef. 2008. „Realizacja Konkordatu z 1993 r. w polskim porządku prawnym”. W: Konkordat polski w 10 lat po ratyfikacji. Materiały z konferencji, red. Józef Wroceński, Helena Pietrzak. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe UKSW. (Crossref)
Krukowski, Józef. 2017. „Konkordaty Jana Pawła II”. Studia Prawnicze KUL 4: 169–185. (Crossref)
Kwaśniewski, Aleksander. 2023. Prezydent. W rozmowie z Aleksandrem Kaczorowskim. Kraków: Znak.
Leszczyński, Paweł A. 2008. Stosunki państwo – Kościół w koncepcjach oraz w praktyce rządów obozu piłsudczykowskiego. Gorzów Wielkopolski: Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej.
Leszczyński, Paweł A. 2012. „Ku perspektywicznej regulacji umownej stosunków między Rzecząpospolitą Polską a Stolicą Apostolską (w związku z analizą dotychczasowych relacji bilateralnych)”. Studia Politologiczne 23: 179–216.
Łukasiewicz, Jacek. 2024. „Czy Polska powinna zerwać Konkordat? Sondaż rozwiewa wątpliwości”. shareinfo.pl, 1.01.2024. https://shareinfo.pl/czy-polska-powinna-zerwac-konkordat-sondaz-rozwiewa-watpliwosci [dostęp: 17.06.2025].
Łukomski, Stanisław. 1934. Konkordat. Łomża: Księgarnia Unitas.
Marks, Karol, Fryderyk Engels. 1962. „Manifest Partii Komunistycznej”. W: Karol Marks, Fryderyk Engels. Dzieła, t. 4 (maj 1846 – marzec 1848). Warszawa: Książka i Wiedza.
Matwiejuk, Jarosław. 2004. „Konkordat z 1993 roku a pozycja prawna Kościołów i związków wyznaniowych nierzymskokatolickich”. W: Prawo wyznaniowe w systemie prawa polskiego. Materiały I Ogólnopolskiego Sympozjum Prawa Wyznaniowego (Kazimierz Dolny, 14–16 stycznia 2003), red. Artur Mezglewski. Lublin: Wydawnictwo KUL.
Mazurek, Robert, Marcin Walter. 2023. „Czy Lewica wie, jak wypowiedzieć konkordat? Gdula: To się z pewnością da zrobić”. rmf24.pl, 15.09.2023. https://www.rmf24.pl/tylko-w-rmf24/poranna-rozmowa/news-czy-lewica-wie-jak-wypowiedziec-konkordat-gdula-to-sie-z-pew,nId,7025741 [dostęp: 17.06.2025].
Merker, Aleksander. 2004. „Jeszcze raz: zanim podpisano konkordat”. Pokolenia. Zeszyty Informacyjno-Polityczne 1: 55–67.
Merker, Aleksander. 2009. „10 lat polskiego konkordatu”. Przegląd Socjalistyczny 1: 15–23.
Mezglewski, Artur, Henryk Misztal, Piotr Stanisz. 2011. Prawo wyznaniowe. Warszawa: C.H. Beck.
Misiak, Leszek. 2006. „Ujawnić teczkę metropolity”. Gazeta Polska 52: 4.
Osuchowski, Janusz. 1967. Prawo wyznaniowe Rzeczypospolitej Polskiej 1918–1939. Węzłowe zagadnienia. Warszawa: Książka i Wiedza.
Pańczyk, Filip. 2021. „Jeszcze o wygaśnięciu konkordatu z 1925 roku, czyli próba syntezy myśli doktryny”. W: Państwo wobec religii. Teraźniejszość i przeszłość, red. Maksymilian Stanulewicz, Emil Plewa, Cezary Linowski, 621–645. Łódź: Wydawnictwo Naukowe ArchaeGraph.
Pieronek, Tadeusz. 2014. „Polityka konkordatowa Stolicy Apostolskiej ze szczególnym uwzględnieniem krajów Europy Środkowej i Wschodniej”. Politeja 11(3): 147–177. (Crossref)
Pietrzak, Michał. 2012. Państwo prawne, państwo świeckie, zebrał i oprac. Paweł Borecki, Czesław Janik. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
Raina, Peter. 1995. Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945–1989, t. 2: 1960–1974. Poznań: Wydawnictwo „W drodze”.
Resler, Tomasz. 2016. „Konkordat z 1925 roku – podstawa funkcjonowania Kościoła katolickiego w II Rzeczypospolitej”. Acta Erasmiana 13: 36–57.
Sakiewicz, Tomasz. 2007a. „Christus vincit”. Gazeta Polska 2: 2.
Sakiewicz, Tomasz. 2007b. „Jak można tak kłamać…”. Gazeta Polska 3: 2.
Sidor, Kazimierz. 1981. Wzgórze Watykanusa. Warszawa: Książka i Wiedza.
Siedziako, Michał. 2019. „Tak się głosowało w PRL. Urny zdalnie sterowane”. Polityka 3: 50–52, wyd. z 15 stycznia 2019. https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/historia/1778300,1,tak-sie-glosowalo-w-prl.read [dostęp: 17.06.2025].
Stańczyk, Janusz. 2006. „Konkordat z 1993 roku pomiędzy Stolicą Apostolską a Polską”. Krakowskie Studia Międzynarodowe 3: 37–42.
Strzała, Marek. 2019. „Deklaracja Rządu Rzeczypospolitej Polskiej z 15 kwietnia 1997 roku w sprawie konkordatu ze Stolicą Apostolską i jej znaczenie”. W: Konkordat polski 1993, red. Małgorzata Winiarczyk-Kossakowska, Czesław Janik, Paweł Borecki, 86–96. Warszawa: Wolters Kluwer Polska.
Suchocka, Hanna. 2006. „Kilka uwag z okazji 13. rocznicy podpisania konkordatu pomiędzy Stolicą Apostolską a Polską”. Krakowskie Studia Międzynarodowe 3: 43–48.
Turowicz, Jerzy. 1993. „Konkordat”. Tygodnik Powszechny 32: 3.
Wisłocki, Jerzy. 1993. Konkordat polski 1993. Tak czy nie? Poznań: Kantor Wydawniczy SAWW.
Wiślicki, Jan. 1926. Konkordat. Studjum prawne. Lublin: Uniwersytet Lubelski.
Włodarczyk, Tadeusz. 1986. Konkordaty. Zarys historii ze szczególnym uwzględnieniem XX wieku, wyd. 2 rozszerzone. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Zambrowski, Antoni. 2007. „Kamienowanie słowem”. Gazeta Polska 5: 22–23.
University of Warsaw
Dr hab., prof. UW, Zakład Prawa Wyznaniowego, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Warszawski, ul. Krakowskie Przedmieście 26/28, 00-927 Warszawa
https://orcid.org/0000-0002-1921-8291Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
- Zgodnie z ustawą z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, autor publikacji przenosi na wydawcę autorskie prawa majątkowe do utworu na wszelkich polach eksploatacji znanych w chwili zawarcia umowy.
- Teksty składane do publikacji w „Studiach z Prawa Wyznaniowego" nie mogą naruszać praw autorskich osób trzecich. Oryginalność publikacji naukowej autor potwierdza w oświadczeniu składanym w trakcie zgłaszania tekstu oraz w podpisywanej umowie wydawniczej.
- Autorzy mają prawo zamieszczać swoje prace (w wersji udostępnionej przez wydawcę) w Internecie (np. w repozytoriach instytucjonalnych, academia.edu, researchgate.net lub na własnej stronie internetowej) dopiero po ich opublikowaniu w niniejszym czasopiśmie.
- Za zgodą redakcji opublikowane w czasopiśmie teksty mogą być przedrukowywane w innych publikacjach (ze wskazaniem miejsca ich pierwotnej publikacji).
- Redakcja zapewnia bezpłatny i otwarty dostęp (ang. open access) do całej zawartości czasopisma, zgodnie z definicją otwartego dostępu BOAI (Budapest Open Access Initiative).
